Ông đã để lại tấm gương sáng cho nhiều thế hệ học trò và được tôn xưng là “Vạn thế sư biểu” – Người thầy của muôn đời. Tổ chức Văn hóa Khoa học Giáo dục thế giới [UNESCO] đã có khuyến nghị tổ chức những hoạt động trong năm 2020 để kỷ niệm 650 năm mất của ông.
Người thầy của muôn đời
Thầy giáo Chu Văn An sinh năm 1292 ở thôn Văn nay thuộc xã Thanh Liệt [huyện Thanh Trì, Hà Nội]. Ông có tên tự Linh Triệt, tên hiệu Tiều Ẩn. Thủa nhỏ, ông ham thích đọc sách và tự học.
Khi trưởng thành, Chu Văn An mở trường dạy học tại quê nhà. Dưới triều vua Trần Minh Tông [1314 - 1329], Chu Văn An được cử giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám - đứng đầu trường học cấp quốc gia đầu tiên dạy cho con em hoàng thân quốc thích. Chu Văn An đã trực tiếp giảng dạy cho hai vị vua khi còn là thái tử là Trần Vượng - sau là vua Trần Hiến Tông và Trần Hạo - sau là vua Trần Dụ Tông.
Đời sau, sử thần Ngô Sĩ Liên chép trong Đại Việt sử ký toàn thư: Chu Văn An “tính cương nghị, thẳng thắn, sửa mình trong sạch, không cầu lợi lộc”, “học trò đầy cửa, thường có kẻ đỗ đại khoa”. Học trò của ông có nhiều người giỏi và có công giúp nước.
Học sinh của thầy Chu dù đỗ đạt cao nhưng vẫn giữ lễ, nghĩa và tình cảm thầy trò sâu đậm. Dân gian còn kể lại chuyện các ông Phạm Sư Mạnh, Lê Quát dù làm quan cao trong triều nhưng khi về thăm thầy Chu vẫn xuống ngựa từ đầu làng và đi chân đất tới nhà thầy.
Thầy Chu Văn An đạo cao đức trọng, làm “cảm động cả trời đất”, đã đi vào truyền thuyết. Câu chuyện “Sự tích Đầm Mực” kể về người học trò từ dưới thủy cung cảm phục đạo và đức của thầy Chu mà hóa thân thành người bình thường đến trường Huỳnh Cung của thầy theo học.
Người “học trò thủy thần” cũng vì nể trọng thầy Chu mà đã trái lệnh trời, làm mưa cứu dân khỏi hạn hán.
Theo truyền thuyết, cái nghiên mực người học trò tung lên trời để làm mưa rơi xuống biến thành đầm lớn. Nước trong đầm có màu đen như mực nên nhân dân gọi tên đầm nôm na là “đầm mực”. Đây là khu đầm linh thiêng - Linh Đàm. Tên đó còn giữ đến ngày nay.
Cây bút thì rơi xuống làng Tả Thanh Oai cách đó không xa nên làng đó có nhiều người học giỏi. Làng Tả Thanh Oai là quê của Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Nhậm và sinh ra cả một “Ngô gia văn phái” nổi tiếng.
Dưới thời vua Trần Dụ Tông, trước những cảnh bất bình, thầy Chu Văn An dâng “Thất trảm sớ” đề nghị nhà vua chém bảy tên nịnh thần lộng quyền. Sớ dâng lên, không được trả lời, thầy Chu từ quan về núi Chí Linh tiêu dao với phong cảnh, trồng cây thuốc và tiếp tục dạy học. Tư đồ Trần Nguyên Đán, người cùng thời, đã coi ông là bậc “Thượng tường sơn đẩu” - ví ông như núi Thái Sơn, như sao Bắc Đẩu.
Năm 1370, thầy giáo Chu Văn An qua đời, được truy phong tước Văn Trinh công. Ông được phối thờ ở Văn Miếu cùng với các bậc tiên Nho. Hậu thế tôn vinh ông là “Người thầy của muôn đời”. Tên của ông đã được đặt cho nhiều đường phố, nhiều trường học trong cả nước.
Nhiều hoạt động tôn vinh và tưởng niệm
Tháng 12-2019, Tổ chức Văn hóa Khoa học Giáo dục thế giới [UNESCO] đã có khuyến nghị tổ chức những hoạt động trong năm 2020 để kỷ niệm 650 năm mất của Chu Văn An [1370 - 2020] để ghi nhận và tưởng nhớ những đóng góp của một danh nhân trên các lĩnh vực văn hóa và giáo dục.
Thực hiện khuyến nghị của UNESCO, trong dịp tôn vinh các nhà giáo Việt Nam năm nay, các hoạt động tưởng niệm Chu Văn An đã diễn ra tại quê hương ông - xã Thanh Liệt [huyện Thanh Trì, Hà Nội] và ở Văn Miếu - Quốc Từ Giám - là trường học cấp quốc gia nơi ông đảm nhiệm chức vụ cao nhất - Tư nghiệp Quốc Tử Giám.
Trung tâm hoạt động văn hóa khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám đã tổ chức cuộc thi “Sáng tác về thầy giáo Chu Văn An” và trao các giải thưởng sáng tạo độc đáo cho các em học sinh Hà Nội và các trường được mang tên Chu Văn An trong cả nước.
Cuộc thi đã mở rộng sự hiểu biết và tình cảm với thầy giáo Chu Văn An, cũng là dịp để thể hiện lòng tri ân của các thế hệ sau đối với người thầy giáo ưu tú của nền giáo dục nước nhà.
Cũng tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, trưng bày chuyên đề “Chu Văn An - Thượng tường Sơn Đẩu” được khai mạc ngày 18-11 và kéo dài đến hết năm. Trưng bày có hai chủ đề: “Túc thanh cao” - giới thiệu về con người, nhân cách, sự nghiệp giáo dục của danh nhân Chu Văn An và “Gương thầy sáng mãi” - tôn vinh và học hỏi tinh thần của thầy giáo Chu Văn An.
Với cách trưng bày hiện đại, những tài liệu, hiện vật, hình ảnh, hình vẽ được chuyển tải trong không gian mở, đăng đối tại nhà tiền đường nhà Thái học như một cuộn tranh nhiều trường đoạn, dẫn dắt người xem ngược thời gian để hiểu rõ hơn cuộc đời, sự nghiệp giáo dục của Thầy giáo Chu Văn An, hiểu hơn về phẩm cách một “Kẻ sĩ Thăng Long” xưa có thể làm gương cho đời nay.
NGỮ THIÊN
Chu Văn An [còn gọi là Chu An hay Văn Trinh] là một nhà giáo, thầy thuốc, đại quan dưới thời nhà Trần. Ông nổi tiếng thanh liêm, chính trực. Với cương vị một người thầy ông không phân biệt trò giàu, trò nghèo, vô cùng nghiêm khắc, coi trọng hiền tài và không chấp nhận những kẻ cậy giàu có, bề thế mà chơi bời lêu lỏng.
Trong cuộc đời mình ông theo đuổi 4 giá trị giáo dục là Cùng lý, Chánh tâm, Tịch tà và Cự bí. Trong đó Cùng lý là tranh luận tìm ra lý lẽ. Chánh tâm là sống thẳng ngay, không thẹn với người, với lòng. Tịch tà là không mê tín dị đoan. Cự bí là chống lại những điều làm hoen ố nhân tâm.
Chu Văn An là người thầy chuẩn mực muôn đời của Việt NamCuộc đời, sự nghiệp giáo dục của Chu Văn An
Chu Văn An sinh ra ở làng Văn Thôn, Quang Liệt, huyện Thanh Đàm [nay thuộc xóm Văn, xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì, Hà Nội]. Thời trẻ ông đã nổi tiếng cương trực, luôn giữ tiết tháo, trong sạch, không màng danh lợi, vật chất, thích tìm tòi đọc sách nâng cao sự hiểu biết. Cuộc đời ông có thể chia thành ba giai đoạn chính là mở trường dạy học ở quê nhà, làm Tư nghiệp ở Quốc Tử Giám và lui về ở ẩn tại núi Phượng Hoàng.
Mở trường dạy học ở quê nhà
Chu Văn An thi đỗ Thái học sinh nhưng lại từ chối làm quan mà về làng Huỳnh Cung, bên kia sông Tô Lịch mở trường dạy học. Ông thấy rằng nước Nam không có mấy trường học, người hiền tài muốn trao dồi kinh sử cũng thật khó khăn nên thay vì làm quan ông mài dũa nhân tài cho đất nước. Chẳng những có công lớn trong việc sáng lập nên trường học trong nhân dân, Chu Văn An cũng là người góp sức không nhỏ trong việc truyền bá, giáo dục tư tưởng đạo đức Khổng giáo vào Việt Nam.
Trong sự nghiệp giáo dục của mình, người thầy Chu Văn An có rất đông học trò, trong số đó rất nhiều người thành danh, trở thành quan to trong triều như Phạm Sư Mạnh, Lê Bá Quát. Ấy mà khi có cơ hội về thăm thầy cũ họ vẫn hành lễ, lấy làm mừng rỡ, một mực tôn trọng, kính nể, dễ nhận ra Chu Văn An là một người thầy hiền đức, học vấn sâu rộng và có uy nghiêm.
Cứ thế tiếng tăm về người thầy giỏi Chu Văn An lan rộng khắp nơi, ai ai cũng muốn đến tầm sư học đạo, học trò của thầy ngày càng đông và đủ loại. Tuy nhiên thầy giáo Chu Văn An luôn công tâm, không phân biệt sang hèn, giàu nghèo mà chỉ đề cao trò nào thông minh, trò nào cố gắng, đối với những trò ham chơi ông cũng thẳng thắng trách mắng, phê bình.
Tiếng lành đồn xa, người ở khắp nơi đổ về Huỳnh Cung mong muốn được làm học trò của Chu Văn AnXem thêm: Cuộc đời lạ lùng của Nữ hoàng đế duy nhất lịch sử Việt Nam Lý Chiêu Hoàng
Làm Tư nghiệp Quốc Tử Giám
Năm Khai Thái đời Vua Trần Minh Tông [1314-1329], nghe được danh tiếng của Chu Văn An, vua Trần Minh Tông đã mời ông về nhận chức Tư nghiệp [hiệu trưởng] cho trường Quốc Tử Giám. Dù vậy thời gian đầu Chu Văn An chỉ dạy cho thái tử Trần Vượng.
Năm 1329, Trần Vượng lên ngôi gọi là vua Trần Hiến Tông, lúc này Chu Văn An mới chuyên tâm mở rộng và phát triển giáo dục cho trường Quốc Tử Giám. Ông viết Tứ thư thuyết ước, tóm tắt bốn bộ sách lớn là Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học và Trung dung, làm giáo trình dạy học, mỗi năm Quốc Tử Giám lại càng được củng cố, phát triển.
Vua Trần Hiến Tông trị vì được 2 năm thì mất, Trần Dụ Tông lên thay. Vua Trần Dụ Tông tuổi đời còn trẻ, không có tài trị quốc, đam mê tửu sắc, chơi bời, việc nước bê tha, không ngó ngàng, tình hình đất nước ngày càng lũng đoạn, nhiễu nhương. Bọn quan viên bất tài lấy đó làm cơ hội, bề trên thì xu nịnh, còn bề dưới thì ra sức tham nhũng, chèn ép dân lành, khiến cho đời sống người dân ngày càng khốn khổ, đói kém.
Chu Văn An lúc này là người có uy tín trong triều, nhìn thấy cớ sự vô cùng căm giận. Vốn tính thẳng thắn, cương trực, không sợ cường quyền, ông dâng “Thất trảm sớ” lên vua Trần Dụ Tông xin chém bảy tên nịnh thần, đó đều là những người được vua yêu thích, vua Dụ Tông không nghe. Sau đó “Thất trảm sớ” cũng bị thất truyền, nhiều người cho rằng vua Trần Dụ Tông không muốn triều đình một phen loạn và muốn Chu Văn An được yên ổn nên đã huỷ đi, chính sử không ghi chép về danh sách bảy người này.
Nhìn thấy dân chúng lầm than, đất nước ngày càng suy thoái, Chu Văn An không cầm lòng được mà dâng "Thất trảm sớ"Duy chỉ trong cuốn tiểu thuyết “Vương triều lịch sử” của Hoàng Quốc Hải có nêu đích danh bảy nịnh thần trong "Thất trảm sớ", tuy nhiên danh sách này chỉ là thông tin tham khảo. Đó là: - Hoạn quan chi hậu cục Mai Thọ Đức, kẻ cai quản phi tần và tuyển chọn mỹ nữ. - Trâu Canh, viên ngự y. - Bùi Khoan, Chính chưởng phụng ngự. - Văn Hiến hầu. - Hành khiển tả ty lang trung Nguyễn Thanh Lương. - Hành khiển hữu ty hữu bộc xạ Tâm Đức Ngưu.
- Đoàn Nhữ Cẩu, Đồng binh chương sự.
Lui về ở ẩn tại núi Phượng Hoàng
Cảm thấy chán nản và bất lực trước thời cuộc khi can gián nhưng vua không nghe, muốn giúp đời mà không giúp được, Chu Văn An bèn treo mũ ở cửa Huyền Vũ rồi từ quan lui về ở ẩn tại núi Phượng Hoàng, làng Kiệt Đặc, huyện Chí Linh, lấy hiệu là Tiều Ẩn [người đi hái củi ẩn dật].
Ông quay về làm một người thầy, mở lớp dạy học, viết sách, ngâm thơ, trồng cây thuốc, nghiên cứu y khoa, chữa bệnh giúp dân, cuộc sống an nhàn. Triều đình nhiều lần cử người đến mời Chu Văn An về triều nhưng ông từ chối.
Năm Thiệu Khánh thứ nhất đời Trần Nghệ Tông, tháng 11/1370 Chu Văn An ốm nặng rồi từ trần khi gần 80 tuổi. Vua làm lễ tế và đặt tên thụy là Văn Trinh, được thờ ở Văn Miếu xem ông ngang hàng với những bậc thánh hiền ngày xưa, một vinh dự lớn bậc nhất đối với một trí thức thời bấy giờ.
Xem thêm: Huyền Trân công chúa và cuộc hôn nhân với vua Chế Mân
Truyền thuyết về Chu Văn An và Thần Nước
Kể rằng khi Chu Văn An còn dạy học ở quê nhà, bên cạnh nhiều học trò thì có một trò khá bí ẩn. Học trò này vô cùng chăm chỉ, sáng nào cũng đến nghe giảng từ rất sớm nhưng không rõ là người ở đâu. Chu Văn An bèn cho người dò xem thì thấy mỗi ngày cứ đến khu đầm Đại học trò liền biến mất không để lại dấu vết gì, ông biết đó là Thần Nước.
Thời gian sau hạn hán kéo dài, sau khi bài giảng đã xong thầy tập trung học trò lại và hỏi xem ai có cách nào làm mưa giúp dân qua cơn đại nạn. Người học trò bí ẩn thoạt đầu e dè nhưng sau khi nghe Chu Văn An phân trần kể khổ cho dân đã đứng ra mà nói: “Con vâng lời thầy là trái lệnh Thiên đình, nhưng con cứ làm để giúp dân. Mai kia nếu có chuyện gì không hay, mong thầy chu toàn cho”.
Người học trò bước ra giữa sân, mài mực, ngửa mặt lên trời mà khấn, lấy bút thấm mực vẩy ra khắp nơi, khi mực gần hết thì tung cả nghiên lẫn bút lên trời. Mây đen kéo đến, cuồng phong nổi lên, mưa một trận lớn.
Đêm hôm ấy tiếng sét vang vọng, sáng ra thì người dân trong vùng phát hiện một thây thuồng luồng nổi lên ở đầm. Chu Văn An hay tin vô cùng thương xót, ông cùng học trò làm lễ an táng cho Thần Nước. Người dân trong làng và các làng lân cận cũng đến viếng và lập đền thờ, đến nay vẫn còn dấu vết mộ thần. Vị trí nghiên mực bị ném xuống biến thành đầm nước, lúc nào nước trong đầm cũng đen nhánh, người ta gọi là Đầm Mực. Chiếc bút rơi xuống làng Tả Thanh Oai, ngôi làng này về sau trở thành làng văn học đã sinh ra nhiều nhân tài như Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Nhậm,…
Dù chỉ là một truyền thuyết nhưng qua đó có thể thấy Chu Văn An là một người thầy hiền đức, đức độ và tài trí của người sâu rộng đến mức cảm hoá được cả quỷ thần.
Gian thờ Tư nghiệp Quốc Tử Giám Chu Văn An [Ảnh: Duy Khôi]Cuộc đời thanh khiết và ngoan cường của Chu Văn An đã trở thành tấm gương sáng của thời phong kiến, mãi đến bây giờ người đời vẫn ca ngợi, thán phục. Sinh thời người ta gọi ông là "Vạn thế sư biểu" nghĩa là người thầy chuẩn mực muôn đời, ngày nay nhắc đến Chu Văn An mọi người gọi ông là "thầy của những người thầy"!
Nguồn ảnh: Internet