Do mỗi loại rắn cắn có những đặc điểm khác nhau, nên để giúp bác sĩ xác định rắn độc cắn là loại rắn nào, nạn nhân và người nhà cần cung cấp thông tin về nơi bị rắn cắn, đặc điểm của con rắn [nếu nhìn thấy] để cấp cứu người bị rắn độc cắn kịp thời.
Phân biệt rắn độc cắn và rắn không độc
Tùy loại rắn cắn mà nạn nhân có những biểu hiện đặc trưng. Vết cắn do nhóm rắn hổ: tại vết cắn nạn nhân bị đau, sưng nề, có thể có hoại tử đen da vùng bị cắn [da bị chết do nọc độc], nhiễm khuẩn, sưng đỏ, sốt, có mủ. Nhưng nếu rắn cạp nia, cạp nong cắn thì ở vết rắn cắn không có gì đặc biệt. Triệu chứng toàn thân: bệnh nhân bị đau nhiều, nói khó, mờ mắt, yếu chân tay, khó thở, liệt toàn thân, loạn nhịp tim, đái ít,… dễ tàn phế hoặc tử vong do liệt các cơ hô hấp.
Rắn độc có 2 họ, đó là rắn hổ và rắn lục. Cách phân biệt rắn có độc và rắn không độc như sau:
Rắn có độc: Đây là loại rắn nguy hiểm và thường gây ra các hiện tượng phản ứng ngay lập tức hoặc để vài giờ bệnh nhân có triệu chứng miệng bị cứng lại, mắt mờ, ứ đọng đờm nhớt, nôn ra máu. Vết thương có thể sẽ thấy 2 vết răng nanh, mỗi răng cách nhau khoảng 5mm và một số vết răng nhỏ.
Rắn không độc: không gây ra phản ứng cho nạn nhân. Nhìn vào vết cắn thấy 2 hàm răng với những chấm nhỏ, có hình vòng cung và đặc biệt không có răng nanh.
Dấu hiệu bị rắn độc cắn là gì?
Triệu chứng khi bị rắn độc cắn bao gồm:
- Vết cắn gây đau;
- Tại vết cắn bị sưng, tấy đỏ và bầm tím, lan ra xung quanh vết bị rắn cắn;
- Buồn nôn, tiếp theo là nôn mửa;
- Có thể có tiêu chảy
- Nổi các cục u ngứa trên da [phát ban hoặc mề đay];
- Sưng môi, lưỡi và nướu;
- Khó thở hay thở khò khè, tương tự như bệnh hen suyễn;
- Tinh thần lú lẫn, chóng mặt hoặc ngất xỉu;
- Nhịp tim không đều.
- Nếu bị nhóm rắn hổ cắn: Các loại rắn như hổ mang, rắn ráo… [loại Colubridae] có độc tố thần kinh. Chỗ rắn cắn không đau lắm nhưng chân tê bại, mệt mỏi cao độ, buồn ngủ, muốn ngất, nấc, nôn, rối loạn cơ tròn… Tại vết cắn thấy đau buốt, nhìn thấy vết răng [1 hoặc 2 vết răng], phù nề xung quanh vết cắn, chảy máu, hoại tử tại chỗ cắn ngay. Mạch yếu, huyết áp hạ, khó thở, hôn mê rồi tử vong sau 6 giờ.
- Triệu chứng của rắn lục cắn: Rắn lục [loại Vipéridae] có độc tố gây xuất huyết. Toàn chi bị rắn cắn đau dữ dội, da đỏ bầm, có những đám xuất huyết, chỗ bị rắn cắn phù [sau dễ bị hoại tử]. Sau 30 phút tới 1 giờ: nôn, ỉa lỏng, mạch nhanh nhỏ, huyết hạ, ngất xỉu. Ngoài ra khi bị rắn lục cắn gây chảy máu ghê gớm, đến mức bệnh nhân nôn ra máu, đi ngoài ra máu, nếu nhận biết đúng là rắn lục cắn và được sử dụng kháng huyết thanh ngay khi vừa vào viện, chỉ cần dùng khoảng 10 lọ huyết thanh là người bệnh không còn tình trạng chảy máu ồ ạt này.
- Nhóm rắn cạp nia, sau cắn bao giờ người bệnh cũng thấy đau rát họng, khó há miệng, chân tay không nhấc lên được, sau dần mới dẫn đến liệt cơ chi, liệt cơ hô hấp gây khó thở, suy hô cấp cấp …
- Rắn hổ chúa cắn nạn nhân rất đau, có phù nề tại chỗ cắn rất dữ dội nhưng không thấy hoại tử, nạn nhân thường bị liệt hô hấp và liệt chi.
- Rắn biển cắn: các triệu chứng liệt như các loại rắn hổ mang, cạp nong, cạp nia, bệnh nhân bị liệt cơ, tan máu…
Trước hết phải khẳng định, việc nhận diện được loại rắn độc cắn nạn nhân có ý nghĩa quan trọng trong việc điều trị. Khi khẳng định được loại rắn độc cắn, thì việc điều trị theo đúng phác đồ [do mỗi loại rắn có nọc độc khác nhau, việc điều trị khác nhau], dùng đúng huyết thanh kháng nọc rắn sẽ hiệu quả nhanh hơn rất nhiều so với việc điều trị kiểu “nghi ngờ” loại rắn.
Vì thế, với nạn nhân, khi bị rắn cắn, nếu không bắt được thì cũng cố gắng quan sát xem con rắn đó như thế nào. Tập trung quan sát màu của con rắn, chiều dài con rắn, hai bên mang tai con rắn… Còn trong trường hợp bắt được rắn thì không nên đập nát đầu rắn vì đầu rắn là nơi để nhận dạng tốt nhất.
Còn để nhận diện có đúng bị rắn độc cắn hay không thì mọi người cần rất chú ý theo dõi. Thường sau khi bị cắn sẽ có dấu răng của rắn trên vết cắn. Sau 1-2 giờ bị cắn thì vết thương sưng lên rất nhanh và sưng đau lan rộng. Xung quanh vết cắn có vết bầm tím lớn [hoại tử do độc tố của nọc rắn]…
Tuy nhiên, không nên đợi đến khi có biểu hiện nêu trên mới sơ cứu vì sẽ rất nguy hiểm. Vậy nên, ngay khi bị rắn cắn, dù không biết đó là rắn gì, ta vẫn phải xử trí như đối với rắn độc. Bằng cách để bệnh nhân nằm im, hạn chế cử động, đặt chân tay thấp hơn tim, rửa vết cắn bằng dung dịch sát trùng rồi ngay lập tức đưa tới cơ sở y tế gần nhất.
Là một tỉnh miền núi phía bắc, Lào Cai còn nhiều khu vực giáp ranh với rừng rậm, nơi có những loài rắn cực độc đã lưu vào sổ sách thế giới như: Cạp nong, Cạp nia, chàm quạp, hổ đất, hổ chúa, rắn lục,… Tỷ lệ những ca rắn độc cắn là rất cao
Làm thế nào để tránh rắn độc cắn?
- Tránh những nơi có khả năng có rắn ẩn nấp, chẳng hạn như dưới tảng đá và gỗ.
- Mặc dù hầu hết các loài rắn đều không có nọc độc, nhưng hãy tránh đụng chạm hoặc đùa giỡn với bất kỳ loài rắn nào, trừ khi bạn được đào tạo cách thức chế ngự rắn.
- Nếu bạn thường xuyên đi lại ở những vùng nguy hiểm, hãy mua bẫy rắn [có sẵn ở các cửa hàng cung cấp dụng cụ].
- Đừng gây kích động một con rắn. Đó chính là nguyên nhân dẫn đến các trường hợp bị rắn cắn nghiêm trọng.
- Hãy dùng gậy để dò đường phía trước khi đi vào những khu vực tối.
- Khi đi bộ đường dài trong một khu vực có rắn tiềm ẩn, hãy mặc quần dài và đi giày cổ cao nếu có thể.
- Tìm hiểu thêm cách sơ cứu phòng ngừa khi bị các loài rắn khác tấn công, kể cả rắn không độc cũng chưa chắc là an toàn.
Hiện nay đang mùa hạ mưa nhiều nên nhân dân thường gặp các loại rắn bò ra vào đêm tối, nhân dân cần cẩn thận khi đi ngoài ruộng hoặc trong rừng, các bụi cây, khi bị rắn cắn cần phát hiện và đưa rắn đến cùng để nhân viên y tế có thể phát hiện loại rắn và có thể đưa ra phương pháp điều trị đúng đắn nhất.
BS. Hoàng Thế Huynh – Khoa Cấp cứu
Rắn là một loài động vật mà hẳn ai cũng sợ... Nhưng trái với ngoại hình mà mọi người thường cho là "nhìn ghê ghê và tởm tởm" ấy, nó là một loài động vật rất đáng yêu, thật đấy! Để giải quyết một số thắc mắc về loài rắn, mời mấy bạn mấy anh mấy em mấy cô mấy chú đọc đi nha...
- Xin thưa là không, thật ra, số rắn có nọc độc và có độc ít hơn rất nhiều so với những loài không độc, trong 2.500 loài rắn đã được phát hiện, chỉ có 600 loài có nọc độc và 150 loài có thể gây nguy hiểm... Mình nói là gây nguy hiểm chứ chưa chắc chết đâu nhé!
- Đây là một sai lầm không hề nhỏ, vì sai lầm này đã gây ra thiệt mạng cho bao nhiêu con rắn rồi... Rắn lục chỉ là một cái tên mà người Việt đặt để gọi những con có màu lục, nhưng sau này trở thành tên gọi chung của họ Rắn lục Viperidae, và có một sự thật là trong họ đó, những đứa màu lục chỉ chiếm khá ít, còn lại là màu nâu, xám, v.v... Ví dụ như rắn chuông, ai cũng xem trên TV rồi, nó có màu xám và yes, nó là rắn LỤC.
- Ở Việt Nam, số loài trong họ Rắn lục có màu lục còn ít hơn cả mấy đứa họ Rắn nước Colubridae. Cách phân biệt dễ nhất giữa rắn nước có màu lục và rắn lục thật sự là dựa vào cái đầu chứ ko phải màu sắc, đầu rắn lục thường có hình tam giác và có thể có 2 lỗ nằm gần 2 lỗ mũi, đó là hố nhiệt, giúp rắn thấy được bức xạ nhiệt như camera hồng ngoại... Thật là zi ziệu.
- Sai hoàn toàn... Tùy vào loài mà rắn nước có độc hay không, như loài rắn thạch anh [O.taeniurus] là loài rắn nước không có nọc độc, nhưng loài rắn hoa cỏ cổ đỏ aka rắn học trò [R.subminiatus] lại có độc khá mạnh, đã có người chết vì con này rồi, nếu muốn biết thêm về độc của nó, mình sẽ trả lời phía dưới comment. À, con này chưa có huyết thanh nên đừng để bị cắn.
- Đó là một hiểu nhầm khác dựa vào cách đặt tên của người Việt, họ Rắn nước gồm nhiều loài, một số loài sống dưới nước [VD: rắn bồng chì E.plumbea], một số loài sống trên cạn [VD: rắn khiếm barron - O.barroni] và một số sống trên cây [VD: rắn rào cây - B.dendrophila].
- Lại một hiểu nhầm về việc đặt tên... Các loài như hổ mang bành/hổ Trung Hoa [N.atra], hổ mèo/hổ Xiêm [N.siamensis], hổ đất/hổ mang một mắt kính [N.kaouthia] và hổ mây/hổ mang chúa [O.hannah] là những loài thuộc họ Rắn hổ Elapidae có nọc độc chết người, còn hổ trâu/hổ vện/long thừa [P.mucosa], hổ ngựa/sọc dưa [E.radiata],... Lại thuộc họ Rắn nước không hề có nọc độc và hổ chì/hổ hành lại thuộc họ Rắn mống Xenopeltidae không độc.
- Rắn không có tuyến nhớt, và nó cũng không cần nhớt làm gì, cho nên nó không nhớt, có lẽ, người ta hiểu nhầm vì rắn rất dài và vảy rắn bóng loáng, tạo cho người ta cảm giác nhầy nhớt, nhưng thật ra, da rắn khô, ấm hoặc mát chứ không hề nhầy và lạnh.
- Rắn chả biết khái niệm thù bạn là gì đâu, và nó cũng ko đi theo cặp. Nguyên nhân của việc ấy là vì trong mùa giao phối, rắn xuất hiện nhiều, khi người dân đập rắn mà đập trúng tuyến pheromone tình dục khiến pheromone thoang thoảng trong không khí, những con rắn ở quanh đó đã bị kích dục mà còn ngửi thấy pheromone nên sẽ đi tìm đến nơi xuất phát ra mùi hương ấy :]
- Con người thường có một tính chất là luôn sợ hãi những gì mà mình không hiểu, không biết rõ, và điều đó khá đúng đối với họ hàng nhà rắn. Đã từ rất lâu, từ thời ăn lông ở lỗ, con người đã coi rắn như là một loại sinh vật thần bí, chết chóc nào đấy, toàn điềm xui. Nhưng bây giờ là thế kỷ 21, chúng ta cần phải suy nghĩ thoáng hơn, nhằm bảo vệ hệ sinh thái trên Trái Đất. Người ta khi nghĩ về rắn thì chỉ toàn nghĩ đến việc rắn cắn chứ không ai nghĩ đễn những lợi ích to lớn mà loài rắn mang lại:
+ Rắn ăn sên kiểm soát số lượng ốc sên, sên trần, từ đó hạn chế chúng phá hoại mùa màng.
+ Rắn nói chung ăn các loại gặm nhấm gây hại cho hoa màu.
+ Một số loài rắn ăn các loài rắn khác để kiểm soát số lượng rắn.
+ Nọc độc của các loài rắn hổ đang được nghiên cứu vì công dụng gây tê mà ít tác dụng phụ hơn hẳn những loài thuốc gây tê khác.
+ Nọc độc của các loài rắn lục và rắn nước được nghiên cứu để bào chế thuốc chống ung thư, chống đột quỵ, chống chứng máu khó đông cũng như chứng đông máu.
Chúng có rất nhiều lợi ích, thế nên chúng ta cũng nên thay đổi cách nhìn về loài rắn cũng như nên nhân từ với chúng hơn. Hổ, báo, sư tử từng là những động vật bị con người cay ghét, nhưng qua thời gian, chúng ta lại đứng lên bảo vệ loài hổ và đấu tranh để bảo tồn chúng, thế vì sao loài rắn lại không có được đặc ân tương tự? Khác với suy nghĩ của mọi người rằng loài rắn rất "phổ biến", chúng đang bị tuyệt diệt dần vì ở Việt Nam, người dân thấy rắn là đập, không cần lý do, không cần suy nghĩ, có những người tự động kéo đến hang ổ của những loài rắn, lôi đầu nó lên chém cho dù chúng không hề làm gì nên tội, một số loài rắn như rắn sọc đốm đỏ, rắn sọc xanh, rắn ráo xanh, các loài rắn mắt mèo, rắn khiếm,... đang bị đe dọa vì chính sự tàn sát của loài người. Thế nên hãy công bằng với loài rắn, chúng ta có dư sức để tìm hiểu về chúng và có một cái nhìn tốt hơn về chúng!
Dù là rắn có độc hay không thì chúng ta không nên giết nó vì bản chất của nó là một loài có lợi, rắn không tự nhiên cắn người, chỉ có chúng ta dẫm phải nó hoặc cố ý đánh nó, nó mới cắn chúng ta, tốt nhất, khi thấy rắn "Càng ít tương tác càng khó bị cắn" [Phỏng theo câu nói của một người anh], hãy dùng vòi nước xịt để đuổi nó đi, hay gọi những người chuyên về rắn để xử lý, KHÔNG TỰ Ý XỬ LÝ, và nếu có bị cắn, ĐI NGAY TỚI BỆNH VIỆN, KHÔNG THUỐC NAM BẮC GÌ CẢ, và hãy HỌC SƠ CỨU ĐI.