Vì sao gọi là hệ thần kinh sinh dưỡng

Hệ thần kinh

Hệ thần kinh là một hệ cơ quan phân hóa cao nhất trong cơ thể người, ở dưới dạng ống và mạng lưới đi khắp cơ thể, được cấu tạo bởi một loại mô chuyên biệt là mô thần kinh, gồm các tế bào thần kinh — nơ-ron và các tế bào thần kinh đệm (thần kinh giao). Cũng chính các nơ-ron đã tạo ra hai thành phần cơ bản của não, tủy sống và hạch thần kinh là chất xám và chất trắng. Về mặt cấu tạo, hệ thần kinh được chia ra làm 2 bộ phận là bộ phận trung ương (não, tủy sống) và bộ phận ngoại biên(các dây thần kinh, hạch thần kinh), trong đó bộ phận trung ương giữ vai trò chủ đạo. Về chức năng, hệ thần kinh được chia thành hệ thần kinh vận động (điều khiển cơ, xương) và hệ thần kinh sinh dưỡng (hệ thần kinh thực vật). Hệ thần kinh sinh dưỡng lại gồm 2 phân hệ là phân hệ giao cảm và phân hệ đối giao cảm. Hoạt động thần kinh cấp cao ở người hình thành nên nhiều các phản xạ được tập quen (PXĐTQ) rất phức tạp mà không sinh vật nào có được. Vì vậy, việc “vệ sinh” hệ thần kinh có cơ sở khoa học là cần thiết để hệ thần kinh luôn đạt chất lượng hoạt động cao.

Mỗi nơ-ron gồm một thân chứa nhân, hình sao nhiều cạnh hoặc bầu dục và các sợi. Từ thân phát đi nhiều tua (sợi) ngắn phân nhánh như cành cây gọi là sợi nhánh và một tua dài, mảnh gọi là sợi trục. Dọc sợi trục có thể có những tế bào Schwann bao bọc tạo nên bao mi-ê-lin. Sợi trục nối giữa trung ương thần kinh với các cơ quan, chúng đi chung với nhau thành từng bó gọi là dây thần kinh. Khoảng cách giữa các bao này có những đoạn ngắn gọi là eo răng-vi-ê, còn diện tích tiếp xúc giữa những nhánh nhỏ phân từ tận cùng sợi trục của nơ-ron này với sợi nhánh của nơ-ron khác hoặc cơ quan thụ cảm gọi là xi-náp. Nơ-ron có nhiều hình dạng: nơ-ron đa cực có thân nhiều sợi nhánh, nơ-ron lưỡng cực với một sợi nhánh và một sợi trục đối diện nhau; và nơ-ron đơn cực chỉ có một tua do sợi nhánh và sợi trục hợp lại mà thành. Chức năng cơ bản của nơ-ron là cảm ứng và dẫn truyền xung thần kinh dưới dạng các tín hiệuhóa học. Từ đó nơ-ron chia làm ba loại:

• Nơ-ron hướng tâm (nơ-ron cảm giác) có thân nằm ngoài trung ương thần kinh dẫn xung thần kinh về trung ương thần kinh.
• Nơ-ron trung gian (nơ-ron liên lạc) nằm trong trung ương thần kinh, gồm những sợi hướng tâm và li tâm, làm nhiệm vụ liên lạc.
• Nơ-ron li tâm (nơ-ron vận động) có thân nằm trong trung ương thần kinh (hoặc ở hạch thần kinh sinh dưỡng), dẫn các xung li tâm từ bộ não và tủy sống đến các cơ quan phản ứng để gây ra sự vận động hoặc bài tiết.

Nơ-ron là những tế bào dài nhất trong cơ thể, biệt hóa cao độ nên mất trung thể và khả năng phân chia, nhưng đổi lại nó có khả năng tái sinh phần cuối sợi trục nếu bị tổn thương.

Các bộ phận của hệ thần kinh

Bộ phận trung ương

Bộ phận trung ương gồm có: não nằm trong hộp sọ, gồm đại não (có rãnh chia thành hai bán cầu đại não), gian não, tiểu não và trụ não; tủy sống nằm trong ống xương sống. Phía ngoài tủy sống và bộ não có chung một màng bọc được gọi là màng não – tủy. Màng não – tủy gồm 3 lớp: màng cứng, màng nhện và màng mềm. Màng cứng là một màng dày và dai, nằm ở ngoài cùng, có nhiệm vụ bảo vệ não, tủy sống; ở bộ não, màng cứng nằm sát với khối xương sọ, còn ở tủy sống nó nằm cách ống xương sống bởi một lớp mỡmỏng. Màng nhện là một màng liên kết nằm ở phía trong màng cứng, sát màng nuôi. Màng này có những khoang chứa một chất dịch trong suốt gọi là dịch não – tủy; nhờ dịch não – tủy mà bộ não và tủy sống được bảo vệ khỏi những chấn thương mạnh gây hại. Trong cùng, màng mềm cũng là một màng liên kết nhưng rất mỏng, bên trong có nhiềumạch máu đến nuôi mô thần kinh.

Trong bộ não và tủy sống người ta phân biệt 2 thành phần cấu tạo chung của chúng là: chất xám và chất trắng.

• Chất xám do thân và các sợi nhánh có màu nâu xám đặc trưng của các nơ-ron tạo nên. Ở bộ não, chất xám làm thành lớp vỏ não bao phía ngoài, còn ở tủy sống làm thành một dải liên tục ở phía trong, hoặc thành từng vùng rải rác (các nhân não) trong trụ não, đều là những trung khu thần kinh quan trọng.
• Chất trắng do sợi trục của những nơ-ron có bao mi-ê-lin tạo nên, làm thành những đường thần kinh nối các miền của vỏ não với nhau và với các trung khu thần kinh ở các phần khác của thân não và tủy sống. Những sợi trục đi từ trong chất trắng ra khỏi bộ phận trung ương làm thành 43 dây thần kinh não – tủy.
• Các dây thần kinh não – tủy: gồm 12 đôi dây thần kinh não, xuất phát từ trụ não và tỏa ra khắp các cơ quan ở mặt, cổ (riêng dây thần kinh X còn gọi là dây phế vị phân nhánh đến tận các cơ quan ở khoang ngực, khoang bụng); và 31 đôi dây thần kinh tủy xuất phất từ tủy sống phân bố ra tận các cơ quan ở thân, cổ và các chi.
• Các hạch thần kinh là những khối nơ-ron nằm ngoài phần thần kinh trung ương. Tất cả các hạch thần kinh đều thuộc phần thần kinh ngoại biên của hệ thần kinh sinh dưỡng. Chúng có thể nằm ở xa hoặc ngay bên cạnh một số cơ quan. Trong số hạch này có 2 chuỗi hạch nằm hai bên cột sống và một hạch lớn nằm trong khoang bụng (gọi là hạch mặt trời).

Bộ phận ngoại biên

• Các dây thần kinh não – tủy: gồm 12 đôi dây thần kinh não, xuất phát từ trụ não và tỏa ra khắp các cơ quan ở mặt, cổ (riêng dây thần kinh X còn gọi là dây phế vị phân nhánh đến tận các cơ quan ở khoang ngực, khoang bụng); và 31 đôi dây thần kinh tủy xuất phất từ tủy sống phân bố ra tận các cơ quan ở thân, cổ và các chi.
• Các hạch thần kinh là những khối nơ-ron nằm ngoài phần thần kinh trung ương. Tất cả các hạch thần kinh đều thuộc phần thần kinh ngoại biên của hệ thần kinh sinh dưỡng. Chúng có thể nằm ở xa hoặc ngay bên cạnh một số cơ quan. Trong số hạch này có 2 chuỗi hạch nằm hai bên cột sống và một hạch lớn nằm trong khoang bụng (gọi là hạch mặt trời).

- Hệ thần kinh được chia tành:

+ Hệ thần kinh vận động: điều khiển các hoạt động của các cơ vân (cơ xương).

+ Hệ thần kinh sinh dưỡng: điều khiển hoạt động của các nội quan.

- Hệ thần kinh sinh dưỡng gồm: phân hệ thần kinh giao cảm và phân hệ thần kinh đối giao cảm.

1. Cung phản xạ sinh dưỡng

 - Nhận xét:

+ Trung khu của các phản xạ vận động nằm trong chất xám của tủy sống.

+ Trung khu phản xạ sinh dưỡng nằm trong chất xám của tủy sống và trụ não.

- So sánh cung phản xạ sinh dưỡng và cung phản xạ vận động.

+ Giống nhau: đều nằm trong chất xám

+ Khác nhau:

Cung phản xạ sinh dưỡng	Cung phản xạ vận động
Nằm ở sừng bên của tủy sống	Nằm ở sừng sau của tủy sống
Nằm trong chất xám của trụ não	Không nằm trong trụ não
Điều khiển các hoạt động của nội quan	Điều khiển hoạt động của các cơ

 - Cung phản xạ sinh dưỡng do bộ phận thần kinh giao cảm và phó giao cảm phụ trách điều khiển hoạt động của các nội quan (tiêu hóa, tuần hoàn, bài tiết …)

2. Cấu tạo của hệ thần kinh sinh dưỡng

- Hệ thần kinh sinh dưỡng gồm:

+Phần trung ương: nằm trong não và tủy sống

+ Phần ngoại biên: các dây thần kinh và hạch thần kinh

- Tuy nhiên, giữa 2 phân hệ giao cảm và đối giao cảm có sự khác nhau

So sánh cấu tạo của phân hệ giao cảm và phân hệ đối giao cảm

Cấu tạo	Phân hệ giao cảm	Phân hệ đối giao cảm
Trung ương	Các nhân xám nằm ở sừng bên của tủy sống	Các nhân xám nằm ở trụ não và đoạn cùng của tủy sống
Ngoại biên gồm: - Hạch thần kinh (nơi chuyển tiếp noron) - Noron trước hạch (sợi trục có bao mielin) - Noron sau hạch (không có bao mielin)	- Nằm gần tủy sống, xa cơ quan phụ trách - Sợi trục ngắn - Sợi trục dài	- Gần cơ quan phụ trách - Sợi trục dài - Sợi trục ngắn

3. Chức năng của hệ thần kinh sinh dưỡng

* So sánh chức năng của phân hệ thần kinh giao cảm và phân hệ đối giao cảm 

Tác động lên	Phân hệ giao cảm	Phân hệ đối giao cảm
Tim Phổi Ruột Mạch máu ruột Mạch máu đến cơ Mạch máu da Tuyến nước bọt Đồng tử Cơ bóng đái ……………	Tăng lực và nhịp cơ Dãn phế quản nhỏ Giảm nhu động Co Dãn Co Giảm tiết Dãn Dãn	Giảm lực và nhịp cơ Co phế quản nhỏ Tăng nhu động Dãn Co Dãn Tăng tiết Co Co

 - Nhận xét:

+ Chức năng của phân hệ giao cảm và phân hệ đối giao cảm đối lập nhau.

+ Nhờ tác dụng đối lập của hai phân hệ mà hệ thần kinh sinh dưỡng điều hòa được hoạt động của các cơ quan nội tạng (cơ trơn, cơ tim và các tuyến).

II. Hướng dẫn trả lời câu hỏi SGK

Câu 1: Trình bày sự giống nhau và khác nhau về mặt cấu trúc và chức năng giữa hai bộ phân giao cảm và đối giao cảm trong hệ thần kinh sinh dưỡng ?

Hướng dẫn trả lời:

* Giống nhau :

- Đều có trung ương là nhân xám

- Điều hoà hoạt động phù hợp với nhu cầu cơ thể, từng lúc, từng nơi

* Khác nhau :

- Bộ phận giao cảm :

  + Có trung ương là nhân xám ở sừng bên tuỷ từ đốt sống ngực I đến đốt tuỷ thắt lưng III

  + Chuỗi hạch nằm dọc 2 bên cột sống hoặc các hạch trước cột sống, xa cơ quan phụ trách

  + Nơron trước hạch có sợi trục ngắn (có bao miêlin), nơron sau hạch có sợi trục dài (không có bao miêlin)

- Bộ phận đối giao cảm :

  + Có trung ương là nhân xám ở trụ não và sừng bên đoạn cùng tuỷ sống.

  + Hạch nằm xa trung ương (gần cơ quan phụ trách)

  + Nơron trước hạch có sợi trục dài (có bao miêlin). Nơron sau hạch có sợi trục ngắn (không có bao miêlin)

Câu 2: Hãy trình bày phản xạ điều hòa hoạt động của tim và hệ mạch trong các trường hợp sau : - Lúc huyết áp tăng cao

- Lúc hoạt động lao động.

Hướng dẫn trả lời:

Điều hòa tim mạch bằng phản xạ sinh dưỡng trong các trường hợp ; - Lúc huyết áp tăng cao Áp thụ quan bị kích thích, xuất hiện xung truyền về trung ương phụ trách tim mạch nằm trong các nhân xám thuộc bộ phận đối giao cảm theo dây li tâm (dây X hay mê tẩu) tới tim làm giảm nhịp co và lực co đồng thời làm dãn các mạch da và mạch ruột gây hạ huyết áp (có thể giới thiệu học sinh tham khảo hình 48-2 trong bài). - Hoạt động lao động

Khi lao động xảy ra sự ôxi hóa glucôzơ để tạo năng lượng cần cho sự co cơ, đồng thời sản phẩm phân hủy của quá trình này là C02 tích lũy dần trong máu. (Đúng ra là H+ được hình thành do :

H+ sẽ kích thích hóa thụ quan gây ra xung thần kinh hướng tâm truyền về trung khu hô hấp và tuần hoàn nằm trong hành tủy, truyền tới trung khu giao cảm theo dây giao cảm đến tim, mạch máu đến cơ làm tăng nhịp, lực co tim và mạch máu đến co dãn để cung cấp 02 cần cho nhu cầu năng lượng co cơ, đồng thời chuyển nhanh sản phẩm phân hủy đến các cơ quan bài tiết).

III. Câu hỏi ôn tập

 Câu 1: Có gì khác nhau giữa đường hướng tâm và đường li tâm của phản xạ vận động và phản xạ sinh dưỡng ?

Hướng dẫn trả lời :

- Điểm giống nhau giữa đường hướng tâm của phản xạ vận động và phản xạ sinh dưỡng là đường hướng tâm của phản xạ vận động và phản xạ sinh dưỡng đều gồm 1 nơron liên hệ với trung khu ở sừng sau chất xám

- Điểm khác nhau giữa đường hướng tâm của phản xạ vận động và phản xạ sinh dưỡng là đường li tâm của phản xạ vận động chỉ có 1 nơron chạy thẳng từ sừng trước chất xám tới cơ quan đáp ứng, còn đường li tâm của phản xạ sinh dưỡng gồm 2 nơ ron tiếp giáp nhau trong các hạch thần kinh sinh dưỡng

 Câu 2: Lập bảng so sánh cung phản xạ vận động với cung phản xạ sinh dưỡng ?

Hướng dẫn trả lời :

	Cung phản xạ vận động	Cung phản xạ sinh dưỡng
Trung khu	Nằm trong chất xám	Nằm trong chất xám, ở sừng bên của tuỷ sống và trụ não
Đường hướng tâm	Gồm 1 nơron liên hệ với trung khu ở sừng sau chất xám	Gồm 1 nơron liên hệ với trung khu ở sừng sau chất xám
Đường li tâm	Chỉ có 1 nơron chạy thẳng từ sừng trước chất xám tới cơ quan đáp ứng	Gồm 2 nơron tiếp giáp nhau trong các hạch thần kinh sinh dưỡng

 Câu 3: Vì sao gọi là hệ thần kinh vận động và hệ thần kinh sinh dưỡng ? So sánh hệ thần kinh vận động và hệ thần kinh sinh dưỡng ?

Hướng dẫn trả lời:

* Hệ thần kinh vận động và hệ thần kinh sinh dưỡng :

- Gọi là hệ thần kinh vận động vì hệ thần kinh này điều khiển và điều hoà các cử động của cơ vân và xương, tạo ra sự chuyển động của cơ thể. Đây là những hoạt động có ý thức

- Gọi là hệ thần kinh sinh dưỡng vì hệ thần kinh này điều khiển và điều hoà các hoạt động của cơ quan sinh dưỡng và cơ quan sinh sản. Đây là những hoạt động không có ý thức

* So sánh  hệ thần kinh vận động và hệ thần kinh sinh dưỡng :

- Giống nhau :

  + Đều được cấu taoh từ mô thần kinh bao gồm các nơron và tổ chức thần kinh đệm

  + Đều gồm 2 bộ phận là phần trung ương và phần ngoại biên

  + Đều có vai trò điều khiển, điều hoà và phối hợp hoạt động của các cơ quan trong cơ thể

- Khác nhau :

  + Hệ thần kinh vận động (cơ xương) liên quan đến hoạt động của các cơ vân là hoạt động có ý thức

  + Hệ thần kinh sinh dưỡng điều hoà hoạt động của các cơ quan sinh sản và các sinh dưỡng. Đó là những hoạt động không có ý thức

Câu 4:Trình bày cấu tạo của phân hệ thần kinh sinh dưỡng ?

Hướng dẫn trả lời:

- Phân hệ thần kinh sinh dưỡng và phân hệ thần kinh trung ương liên hệ chặt chẽ với nhau, cùng điều khiển sự hoạt động của cơ thể

- Phần trung ương của phân hệ này nằm ở trụ não và tuỷ sống. Các dây thần kinh của phân hệ thần kinh sinh dưỡng từ trung ương đến thẳng các cơ quan mà phải qua 1 nơi chuyển tiếp gọi là hạch. Các hạch được phân bố đều 2 bên cột sống hoặc bên thành các cơ quan

- Một xung thần kinh đi từ trung ướng đến một cơ quan nào đó phải qua 2 nơron : một nơron từ trung ương đến hạch thần kinh sinh dưỡng (sợi trước hạch) và một nơron từ hạch đó đến cơ quan (sợi sau hạch)

- Các sợi trước hạch có bao miêlin (mầu trắng). Các sợi sau hạch không có bao miêlin (mầu xanh)

Bài tập

• Câu 2 (SGK trang 154)
• Câu 1 (SGK trang 154)