14:07, 24/07/2021
Từ lâu Lưỡng Hà được xem là “cái nôi văn minh” nhân loại, bởi nó để lại cho hậu thế nhiều phát minh giá trị, đặc biệt là về chữ viết và công nghệ.
Lưỡng Hà ở đâu?
Lưỡng Hà là một trong những nền văn minh cổ đại và sớm nhất, xuất hiện tại vùng Trung Đông cách đây hàng nghìn năm. Đây là một trong bốn nền văn minh đồng bằng châu thổ nổi tiếng trên thế giới [ba nền văn minh còn lại là văn minh sông Nile - Ai Cập, văn minh đồng bằng sông Hằng - Ấn Độ và văn minh đồng bằng sông Hoàng Hà - Trung Quốc].
Theo bách khoa thư mở [WP], Lưỡng Hà [Mesopotamia] bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp cổ, nghĩa là “vùng đất giữa các con sông”. Đây là một nền văn minh ở Tây Á thuộc hệ thống sông Tigris và Euphrates, ngày nay tương ứng với phần lớn lãnh thổ Iraq, Kuwait, phía đông Syria, đông nam Thổ Nhĩ Kỳ và các vùng dọc biên giới Thổ Nhĩ Kỳ - Syria và biên giới Iran - Iraq.
| Lưỡng Hà thời cổ đại. |
Do địa lý nên chính trị ở Lưỡng Hà có nhiều biến cố. Người Sumer và Akkad [cả người Assyria và Babylon] đã thống trị Lưỡng Hà từ khi lịch sử được ghi lại [năm 3.100 trước Công nguyên - TCN] cho đến khi Babylon bị Đế quốc Achaemenes Ba Tư thôn tính năm 539 TCN. Khu vực bị Alexander Đại đế chinh phục vào năm 332 TCN, và trở thành một phần của Đế chế Seleukos của Hy Lạp sau khi ông qua đời. Khoảng năm 150 TCN, Lưỡng Hà nằm dưới sự kiểm soát của Đế quốc Parthia. Từ đây, nó trở thành chiến trường giữa người La Mã và Parthia, với phần phía tây bị người La Mã chiếm đóng. Vào năm 226 TCN, phía đông Lưỡng Hà rơi vào tay đế chế Sassan Ba Tư.
Vùng đất của những phát minh
Đầu tiên phải kể đến ngôn ngữ và chữ viết độc lập như tiếng Sumer, Semit, Akkad... Phần lớn các ngôn ngữ này đều được sử dụng cho các mục đích hành chính, tôn giáo, văn học và khoa học.
Tiếng Sumer bắt đầu được viết bằng chữ hình nêm vì nó được viết bằng bút đầu hình tam giác khắc trên đất sét ướt. Một trong những bằng chứng về nền văn minh của Lưỡng Hà mà hậu thế biết đến đó là Sử thi Gilgamesh [The Epic of Gilgamesh] - một thiên anh hùng ca Lưỡng Hà, tác phẩm văn học cổ nhất còn tồn tại và là thư tịch tôn giáo lâu đời thứ hai chỉ sau Văn tự Kim tự tháp. Sử thi Gilgamesh khởi nguồn từ năm bài thơ Sumer về Bilgamesh [Gilgamesh], vua của Uruk, có niên đại từ triều đại thứ ba của Ur [2.100 TCN]. Hiện còn khoảng hai phần ba trong số mười hai phiến đất sét ghi lại sử thi này đã được phục hồi.
| Vùng đất Lưỡng Hà ngày nay. |
Về toán học, từ xưa, người Lưỡng Hà đại biết cách làm 4 phép tính cộng trừ nhân chia, biết phân số... Họ biết tính diện tích nhiều hình và biết cả quan hệ giữa ba cạnh trong tam giác trước cả khi Pitago [khoảng năm 500 TCN] chứng minh điều này. Bằng chứng là bảng đất sét 3.700 của người Babylon cổ đại ghi chép nhiều phương pháp tính toán. Người dân Lưỡng Hà sử dụng hệ thống số đếm 60. Từ đó, người Lưỡng Hà phân chia 1 giờ thành 60 phút và 1 phút gồm 60 giây. Cũng chính nhờ vào cơ số 60, vòng tròn được chia thành 360 độ.
Về thiên văn học, khoa học và nông nghiệp, cư dân Lưỡng Hà dựa vào mặt trăng làm lịch 12 tháng dựa trên chu kỳ mặt trăng. Đây là cơ sở cho loại lịch âm dương mà chúng ta sử dụng ngày nay và những tấm bản đồ đầu tiên của nhân loại [2.300 năm TCN]. Bản đồ này được khắc trên đất sét, mô tả vùng đất Akkadian ở Lưỡng Hà. Bản đồ được sử dụng như bản đồ thành phố, dùng trong quân sự hay trong thương mại. Người Lưỡng Hà còn là những cư dân đầu tiên chế tạo một phương tiện di chuyển nhờ vào sức kéo động vật.
Phát minh nổi tiếng của người Lưỡng Hà trong nông nghiệp là chiếc lưỡi cày. Nó được làm bằng gỗ, hình dạng đơn giản [khoảng năm 6.000 TCN]. Phát minh này đóng góp nhiều cho trồng trọt, đảm bảo cuộc sống nông nghiệp định cư thay vì hình thức du canh du cư. Ngoài ra người Lưỡng Hà còn tìm ra các loại hạt giống đầu tiên như lúa mì, lúa mạch. Họ cũng tạo ra những khu vườn trồng nhiều loại cây khác nhau bao gồm đậu, dưa chuột, tỏi, rau diếp, nho, táo, sung... Một trong những khu vườn nổi tiếng được công nhận là kỳ quan thế giới đó là Vườn treo Babylon ở Iraq. Người Lưỡng Hà biết vắt sữa cừu, dê, bò để làm bơ, và giết mổ chúng để lấy thịt.
Ngoài ra, Lưỡng Hà còn là khu vực có những bộ luật sớm nhất ngay từ những năm 2.200 – 2.100 TCN. Tiêu biểu có bộ luật Hammurabi thời vua Hammaura [1796 TCN - 1750 TCN], vị vua thứ 6 của Babylon. Đây cũng là văn bản luật cổ nhất còn được bảo tồn tốt, có niên đại khoảng năm 1760 TCN. Bộ luật này hiện chỉ còn lại một phần được khắc trên một bia đá cao khoảng 2,44 m hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Louvre [Pháp].
Khắc Nam
[Dịch từ KAO/EAO– 6/2021]
Bảy kì quan thế giới cổ đại là một danh sách được nhiều người biết đến liệt kê các công trình kiến trúc và điêu khắc trong thời kì cổ đại. Danh sách này do nhà văn Hy Lạp Antipater xứ Sidon lập ra trong thế kỷ thứ II TCN, dựa trên tầm nhìn của người Hy Lạp thời ấy, chỉ gồm các công trình quanh Địa Trung Hải mà họ cho là vĩ đại và thể hiện văn minh của nhân loại. Danh sách này được ông thu thập từ các công trình của Herodotus [484 TCN–425 TCN], Callimachus [310 TCN/305 TCN-240 TCN], Philo xứ Byzantium [280 TCN - 220 TCN].[1][2] Về số phận và sự tồn tại ngày nay của bảy kỳ quan thế giới cổ đại thì chỉ còn một kỳ quan là tồn tại nguyên vẹn, hai kỳ quan chỉ còn tồn tại dưới dạng phế tích và bốn kỳ quan đã hoàn toàn không còn tồn tại.
Kim tự tháp Cheops
Khu lăng mộ giza, được xây dựng vào khoảng thế kỷ XXVI trước Công Nguyên, là một tổng thể gồm 3 kim tự tháp với chiều cao đỉnh kim tự tháp cao nhất là 145,75 m. Kim tự tháp Kheops trong quần thể kim tự tháp Giza, do một Pharaoh Vương triều thứ Tư [tên là Khufu] xây dựng để làm mộ cho mình, đã huy động hơn 100.000 người lao động trong 30 năm, sử dụng hơn 230 vạn phiến đá nặng 6 tấn, nếu ngày nay dùng xe lửa chuyên chở thì cần đến 60 vạn toa xe.[cần dẫn nguồn] Độ nghiêng của các mặt bên Kim tự tháp vào khoảng 51,5 độ. Chiều cao của mặt nghiêng là 195 m. Bốn mặt của Kim tự tháp nhìn về 4 hướng: chính bắc, chính nam, chính đông và chính tây. Kim tự tháp của vua Chephren nằm phía sau kim tự tháp của Khufu và phía trước là kim tự tháp của Mycerinus. Ba kim tự tháp nhỏ hơn ở phía trước được xây cho ba người vợ của vua Mycerinus. Những kim tự tháp này quay mặt về bốn hướng chính. Tại đây còn có cả tượng nhân sư Sphinx nổi tiếng tạc hình mô phỏng Chephren.
Kim tự tháp là kì quan thế giới duy nhất còn tồn tại hiện nay trong số bảy kì quan thế giới cổ đại.[3]
Bài chi tiết: Vườn treo Babylon
Vườn treo Babylon-tranh khắc màu thế kỷ XVI của Martin Heemskerck
Vườn treo Babylon, cũng được gọi là vườn treo Semiramis, là một công trình do vua Nebuchadrezzar II xây dựng năm 603 trước Công nguyên[4][5][6], trong đó cây được treo trên mái hiên, nhằm khuây khỏa nỗi nhớ quê hương xứ Medes của vợ ông là Amyitis.[cần dẫn nguồn]
Trong vườn treo có một hệ thống đài phun nước gồm hai bánh xe lớn liên kết với nhau bằng dây xích có gắn thùng gỗ. Khi bánh xe quay, dây xích và thùng nước cũng chuyển động đưa nước ở một cái bể phía dưới lên trên cao tưới nước cho cây. Để tưới nước cho hoa và cây của khu vườn, các nô lệ phải luân phiên nhau đưa nước từ dòng sông Euphrates lên khu vườn.
Vườn treo được sử gia Berossus mô tả đến đầu tiên năm 270 TCN.[7]
Bài chi tiết: Tượng thần Zeus ở Olympia
Tượng thần Zeus ở Olympia, tranh khắc gỗ thế kỷ XVI
Được xây dựng vào năm 470-460 trước Công Nguyên, cao 40 ft, rộng 22ft[8], tạc hình thần Zeus ngồi trên ngai vàng, với làn da được làm từ ngà voi; râu, tóc, áo choàng làm bằng vàng. Tay phải cầm tượng thần Victory có cánh biểu tượng cho chiến thắng trong các kỳ Thế vận hội, tay trái cầm vương trượng trang trí hình chim đại bàng bằng kim loại, tượng trưng cho quyền lực tối cao của vị vua trong các vị thần. Ngai vàng làm bằng gỗ tuyết tùng và ngà. Chân thần đặt lên một ghế lớn. Nghệ sĩ: Pheidias.
Bài chi tiết: Đền Artemis
Đền thờ thần Artemis, tranh khắc gỗ của Martin Heemskerck
Đền thờ nữ thần săn bắn Artemis, còn được gọi là đền thờ Diana được xây dựng từ đá cẩm thạch bởi kiến trúc sư Chersiphron và con là Metagenes, dài 377 foot [115 m], rộng 180 foot [55 m][4][5][6], bao gồm 127 cột đá, ở thành phố Ephesus [nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ]. Đền được bắt đầu xây dựng năm 550 TCN, trải qua quá trình xây dựng lại và mở rộng qua nhiều thời kỳ, lần cuối là năm 430 TCN sau 120 năm.[7] Năm 356 TCN, ngôi đền bị lửa thiêu hủy vào đêm Alexandros Đại đế chào đời. Một ngôi đền tương tự được xây lại trên nền ngôi đền cũ. Năm 262, người Goth đã đốt ngôi đền lần thứ hai. Chỉ phần nền và một số phần khác của ngôi đền thứ hai còn tồn tại đến ngày nay. Viện bảo tàng Anh ở Luân Đôn còn lưu một số di tích thuộc ngôi đền thứ hai.
Bài chi tiết: Lăng mộ của Mausolus
Lăng mộ Halicarnassus, tranh khắc gỗ của Martin Heemskerck
Lăng mộ được nữ hoàng Artemisia II xây dựng cho chồng là vua Mausolus của Caria thuộc khu vực Tiểu Á, từ năm 353 TCN đến 351 TCN, nhằm tôn vinh giá trị các thế lực cai trị thời giáo hoàng Jangvonhai. Lăng mộ được xây dựng tại thành phố Halicarnassus, thủ đô xứ Caria, nhờ có 1200 lao động, làm việc miệt mài trong thời gian là 17 năm. Chính từ ngôi mộ vua Mausolus đã là nguồn gốc của từ mausoleum [lăng mộ].[9]
Đến năm 1494, những Hiệp sĩ Thánh Gioan, một nhóm hiệp sĩ trong cuộc Thập tự chinh đã sử dụng những khối đá cẩm thạch của phần nền ngôi mộ để xây một lâu đài vào năm 1522. Hầu hết các khối đá ở đây được cắt thành từng mảnh nhỏ để xây lâu đài. Ngày nay lâu đài này vẫn còn tồn tại với những mảnh đá cẩm thạch được tách riêng khỏi ngôi mộ của vua Mausolus.
Bài chi tiết: Tượng thần Mặt Trời ở Rhodes
Tượng Helios, tranh khắc gỗ của Martin Heemskerck
Tượng thần Mặt Trời ở Rhodes là tượng đồng khổng lồ thể hiện vị thần mặt trời Helios - vị thần bảo hộ của thành Rhodes - đã có công giúp thành phố thoát khỏi cuộc bao vây của vua xứ Macedonia là Demetrios I Poliorcetes vào năm 305 trước Công Nguyên. Theo nhiều giả thiết được đặt tại thành phố Rhodes, thủ phủ của đảo Rhodes, Hy Lạp, tượng được xây dựng năm 280 TCN và sụp đổ trong một trận động đất vào năm 224 TCN. Tượng cao khoảng 105 foot [33 mét].[1]
Bài chi tiết: Hải đăng Alexandria
Hải đăng Alexandria
Hải đăng xây dựng dưới thời vua Ptolemy I, khánh thành khoảng năm 201 TCN dưới thời vua Ptolemy II, bị sụp đổ hoàn toàn năm 1303 trong một trận động đất nghiêm trọng.[9] Ngoại trừ Kim tự tháp ở Giza, hải đăng là công trình cao nhất trong thế giới cổ đại. Hải đăng đặt ngay lối vào cảng Alexandria, gồm 3 tầng, chiều cao khoảng 135 m. Bậc dưới cùng hình vuông, gồm nhiều phòng cho bộ phận canh gác hải đăng thường trực, gia súc và lương thực. Lối vào được tôn cao, đi vào bằng con đường dốc bắt đầu từ phần nền bao quanh tháp. Bên trong bậc hình vuông thấp hơn là một vách tường đỡ các phần trên của hải đăng, đến được phần trên này bằng con đường dốc xoáy trôn ốc bên trong. Bậc ở giữa có hình bát giác, phía trên bậc này là phần hình tròn có tượng thần Zeus.
- Kì quan châu Á
- Kim tự tháp Maya
- Kim tự tháp Mexico
- Bảy kỳ quan thế giới mới
- Bảy Kì quan Thiên nhiên Mới của Thế giới
- Kỳ quan thứ tám của thế giới
- 7 kỳ quan nước Mỹ[10]
- Vườn quốc gia hang Mammoth
- Vườn quốc gia Olympic
- Mount Rainier National Park
- Rocky Mountain National Park
- Vườn quốc gia Grand Canyon
- Vườn quốc gia Grand Teton
- Vườn quốc gia Yellowstone
- ^ a b “History of the Past: World History”.
- ^ Paul Lunde [May–June 1980]. “The Seven Wonders”. Saudi Aramco World. Bản gốc lưu trữ ngày 13 tháng 10 năm 2009. Truy cập ngày 12 tháng 9 năm 2009.
- ^ Clayton, Peter; Martin J. Price [1990]. The Seven Wonders of the Ancient World. Routledge. tr.4. ISBN978-0-415-05036-4.
- ^ a b Diodorus Siculus. Bibliotheca Historica, Books I-V. 2.11.5: Perseus Project, Tufts University.Quản lý CS1: địa điểm [liên kết]
- ^ a b Clayton, Peter A.; Price, Martin [ngày 21 tháng 8 năm 2013]. The Seven Wonders of the Ancient World [bằng tiếng Anh]. Routledge. tr.158. ISBN9781136748097. Truy cập ngày 25 tháng 11 năm 2016.
- ^ a b Greek Anthology, Volume III. Book 9, chapter 58: Perseus Project, Tufts University.Quản lý CS1: địa điểm [liên kết]
- ^ a b Biographical Dictionary Volume III [bằng tiếng Anh]. Society for the Diffusion of Useful Knowledge. 1843. tr.48. Truy cập ngày 25 tháng 11 năm 2016.
- ^ Clayton, Peter A.; Price, Martin [ngày 21 tháng 8 năm 2013]. The Seven Wonders of the Ancient World [bằng tiếng Anh]. Routledge. tr.10. ISBN9781136748103. Truy cập ngày 25 tháng 11 năm 2016.
- ^ a b “The Seven Wonders of the Ancient World”. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2009.
- ^ 7 Wonders of America Kenneth Pletcher
| Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Bảy kỳ quan thế giới cổ đại. |
Tiếng ViệtSửa đổi
- Kì quan tại Từ điển bách khoa Việt Nam
- Cuộc bình chọn Kì quan thế giới hiện đại
- Kim tự tháp Giza
- Tượng thần Zeus ở Olympia
- Đền thờ nữ thần Artemis ở Ephesus
- Tượng người khổng lồ thành Rhodes
- Hải đăng Alexandria
- Vườn treo Babylon
Tiếng AnhSửa đổi
- Seven Wonders of the World [List & Pictures] tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Pyramids of Giza tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Hanging Gardens of Babylon tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Statue of Zeus tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Temple of Artemis tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Mausoleum of Halicarnassus tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Colossus of Rhodes tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Pharos of Alexandria tại Encyclopædia Britannica [tiếng Anh]
- Bảy kì quan thế giới cổ đại Lưu trữ 2007-07-06 tại Wayback Machine — dưới con mắt chuyên nghiệp của một kĩ sư xây dựng Đại học South Florida
- Bản đồ Bảy kì quan thế giới cổ đại
- Nghiên cứu về kì quan thế giới cổ đại: A Research Guide Lưu trữ 2004-10-11 tại Wayback Machine Parkin, Tim [Đại học Canterbury, New Zealand] - Tuyển tập sách và nguồn Internet
Những kì quan khác
- 100 kì quan Thế giới - Danh sách kì quan kiến trúc, xây dựng và thiên nhiên của Howard Hillman.
- WonderClub.com Lưu trữ 2007-07-08 tại Wayback Machine - bản danh sách các điều lý thú về kì quan thế giới.
- Bảy kì quan thế giới hiện đại theo American Society of Civil Engineers
- Seven Wonders of Chicago Danh sách kỳ quan theo Chicago Tribune.
- natural.wonders
- Kì quan thế giới dưới nước
- Kì quan thế giới dưới nước [2] Lưu trữ 2007-09-28 tại Wayback Machine