Mười vạn câu hỏi vì sao" là bộ sách phổ cập khoa học dành cho lứa tuổi thanh, thiếu niên, dùng hình thức trả lời hàng loạt câu hỏi "Thế nào?", "Tại sao?" để trình bày một cách đơn giản, dễ hiểu một khối lượng lớn các khái niệm, các phạm trù khoa học, các sự vật, hiện tượng, quá trình trong tự nhiên, xã hội và con người, giúp cho người đọc hiểu được các lý lẽ khoa học tiềm ẩn trong các hiện tượng, quá trình quen thuộc trong đời sống thường nhật, tưởng như ai cũng đã biết nhưng không phải người nào cũng giải thích được.
Bộ sách gồm 12 tập, trong đó có 11 tập trình bày các khái niệm và các hiện tượng thuộc 11 lĩnh vực hay bộ môn tương ứng:
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Toán học,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Vật lý,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Hóa học,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Tin học,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Khoa học môi trường,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Công nghệ,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Trái đất,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Cơ thể người,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Khoa học vũ trụ,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Động vật,
- Mười Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Thực vật,
- Hướng dẫn tra cứu.
Trong xã hội ngày nay, con người sống không thể thiếu những tri thức tối thiểu về văn hóa, khoa học. Sự hiểu biết về văn hóa, khoa học của con người càng rộng, càng sâu thì mức sống, mức hưởng thụ văn hóa của con người càng cao và khả năng hợp tác, chung sống, sự bình đẳng giữa con người càng lớn, càng đa dạng, càng có hiệu quả thiết thực. Mặt khác khoa học hiện đại đang phát triển cực nhanh, tri thức khoa học mà con người cần nắm ngày càng nhiều, do đó, việc xuất bản Tủ sách phổ biến khoa học dành cho tuổi trẻ học đường Việt Nam và cho toàn xã hội là điều hết sức cần thiết, cấp bách và có ý nghĩa xã hội, ý nghĩa nhân văn rộng lớn. Nhận thức được điều này, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam cho xuất bản bộ sách Mười vạn câu hỏi vì sao và tin tưởng sâu sắc rằng, bộ sách này sẽ là người thầy tốt, người bạn chân chính của đông đảo thanh, thiếu niên Việt Nam đặc biệt là HS, SV trên con đường học tập, xác lập nhân cách, bản lĩnh để trở thành công dân hiện đại, mang tố chất công dân toàn cầu.
***
Có người nói: "Não hoạt động nhiều tế bào sẽ bị chết", "não hoạt động nhiều sẽ trở nên chậm chạp". Nói như vậy không có cơ sở khoa học.
Thực tế, các bộ phận trong cơ thể người càng hoạt động lại càng phát triển. Não người cũng vậy. Trước hết, chúng ta hãy xem kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học: não người có khoảng 14 tỉ tế bào thần kinh, còn gọi là nơron thần kinh. Số tế bào não nhiều như thế, một đời người là quá đủ dùng. Có người đã từng tính toán, một người sống 100 tuổi, số tế bào thần kinh não thường được sử dụng khoảng 1 tỉ, như vậy là còn khoảng 80% - 90% tế bào thần kinh não chưa được sử dụng. Cho nên căn bản không có chuyện "não càng hoạt động thì càng chậm chạp".
"Sự sống là ở sự vận động", đó là quy luật phổ biến của giới sinh vật. Cơ thể người hoạt động thì nhanh nhạy, không hoạt động thì chậm chạp. Người nào hay hoạt động chắc chắn não sẽ hoạt động nhanh hơn. Bởi vì những người hay tư duy thì mạch máu não thường ở trạng thái hoạt động, tế bào thần kinh não nhờ đó mà được nuôi dưỡng tốt, khiến cho não càng phát triển, tránh được hiện tượng não suy thoái sớm. Ngược lại, những người không quen dùng não để suy nghĩ, vì đại não ít được dùng, thậm chí không được kích thích cho nên não sẽ lão hoá sớm. Giống như một cỗ máy, không vận hành thường xuyên sẽ mau han gỉ, thường vận hành thì sẽ trơn tru. Ở nước ngoài có nhà khoa học đã nghiên cứu, quan sát một số người 20 - 70 tuổi, phát hiện thấy: những người lao động trí óc trong một thời gian dài, đến tuổi 60 vẫn duy trì được năng lực tư duy nhanh nhạy, còn những người suốt ngày lười suy nghĩ, việc gì cũng chậc lưỡi cho qua thì tỉ lệ đại não sớm suy thoái tăng lên rất nhiều.
Ngoài việc hiểu được nguyên lí não càng hoạt động càng thông minh, không hoạt động sẽ chậm chạp, chúng ta còn nên hiểu rằng: "não hoạt động nhiều có thể ngăn ngừa lão hoá". Điều này đối với người già rất quan trọng. Ta thường nói, đại não là "bộ tư lệnh" chỉ huy cả cơ thể. Nếu đại não chậm chạp thì chức năng sinh lí của các cơ quan khác tất nhiên cũng không phát triển mạnh. Cho nên duy trì sự hoạt động của não sẽ giữ vững và thúc đẩy sự hoạt động của cơ thể cũng như các cơ quan khác. Đại não nếu lão hoá sớm sẽ làm cho các cơ quan khác lão hoá sớm. Tình trạng sức khoẻ của người già luôn là kết quả sự ảnh hưởng lẫn nhau giữa các nhân tố như sinh lí, tâm lí, môi trường, v.v... Người già duy trì được thói quen tốt hay hoạt động não và hoạt động não giỏi sẽ có một trạng thái tâm lí tốt, có thể khiến cho hoạt động và cuộc sống tinh thần luôn sinh động và sung mãn.
"Năng dùng não và làm chậm sự lão hoá" là một nguyên lí rất khoa học. Người già còn như thế, thì thanh, thiếu niên lại càng phải như thế. Chúng ta nên tập thành thói quen tốt là chăm dùng não.
Từ khoá: Tế bào não; Đại não lão hoá sớm.
2. Khai thác bán cầu não phải có lợi gì?
Vỏ não của người là bộ phận cao cấp nhất của hệ thống thần kinh trong cơ thể. Nó từng trải qua quá trình diễn biến hàng trăm năm, hàng vạn năm, từng nhảy vọt từ lượng biến thành chất. Vỏ đại não người được chia thành nhiều khu vực khác nhau, mỗi khu vực có một chức năng nhất định. Theo kết quả nghiên cứu của khoa học hiện đại, bán cầu đại não trái thường phát triển tốt hơn bán cầu đại não phải. Điều đó có thể liên quan tới việc đa số người hay thuận tay phải. Vì trung khu chỉ huy sự vận động của các chi bên phải là bán cầu não trái. Do đó, muốn khai thác được nhiều hơn tiềm lực của cả hai bán cầu não, chúng ta phải coi trọng việc khai thác chức năng của bán cầu não phải.
Trong cuộc sống, đa số mọi người có thói quen dùng tay phải để viết, cầm đũa hoặc làm việc. Khi bố mẹ thấy con mình có xu hướng hay dùng tay trái để viết chữ, cầm đũa hoặc làm việc thì thường gọi là "tay chiêu" và tìm cách uốn nắn. Thực ra, điều đó hoàn toàn không cần thiết. Vì bán cầu não trái có vai trò chính chỉ huy các mặt: nói, viết, tính toán, tư duy và phán đoán; còn bán cầu não phải chỉ đạo về các mặt như: kĩ năng khéo léo, mĩ thuật, âm nhạc, tình cảm, lòng say mê và óc thẩm mĩ, v.v... Đối với những người thuận tay phải, rất nhiều thông tin liên tiếp đưa đến bán cầu não trái, thúc đẩy và tăng cường sự phát triển chức năng của nó. Cho nên người ta thường gọi bán cầu não trái là "bán cầu ưu thế". Còn bán cầu não phải ít nhận được thông tin hơn thì gọi là "bán cầu yếu thế". Ngược lại, những người thuận tay trái thì chức năng của bán cầu não phải sẽ phát triển mạnh hơn. Đương nhiên, lượng thông tin mà não người tiếp thu được không phải toàn bộ do tay trái hoặc tay phải tạo ra mà đa số thông tin là nhờ các cơ quan cảm thụ khác truyền đến.
Để phát huy và tận dụng đầy đủ tiềm năng của não, ta nên tranh thủ giáo dục cho con từ tuổi còn thơ. Đồng thời với bồi dưỡng cho các em về năng lực tư duy logic, càng phải coi trọng bồi dưỡng sự phát triển kĩ năng cho chúng. Cần để cho con tham gia nhiều dạng hoạt động, nhất là thực hiện những động tác tinh tế bằng tay, chân để huấn luyện các em sử dụng hai tay một cách linh hoạt. Đối với những em bé thuận tay phải càng phải chú ý rèn luyện cả tay trái để kích thích làm hưng phấn chức năng bán cầu não phải, khiến cho trí lực của con được phát triển toàn diện.
Từ khoá: Bán cầu não phải; Bán cầu não ưu thế; Tay chiêu.
3. Các khu vực của đại não được phân công như thế nào?
Các khu vực khác nhau của đại não đều có chức năng riêng, có khu thị giác, khu thính giác, khu tiếng nói, khu tư duy, v.v... Sự làm việc hài hoà giữa các khu này sẽ điều khiển toàn bộ cuộc sống của chúng ta.
Quá trình tìm hiểu chức năng các khu đại não, ban đầu nhờ vào việc nghiên cứu một số bệnh đặc biệt mà biết được. Việc phát hiện khu tiếng nói trong đại não là ví dụ tiêu biểu nhất. Năm 1861, nhà giải phẫu thần kinh Pháp, Pon Broca, chẩn đoán và điều trị cho một bệnh nhân câm. Bệnh nhân này nghe thì hiểu được, cơ quan phát âm không có bệnh gì, nhưng ngoài âm "tan" ra không thể nói được một âm nào khác. Sáu ngày sau bệnh nhân bị chết. Kết quả giải phẫu não chứng tỏ phần não bên trái trán bị tổn thương nghiêm trọng. Nghiên cứu tiếp 8 bệnh nhân tương tự, Broca đều nhận được kết quả tương tự. Khu vực này về sau được gọi là "nếp nhăn Broca". Mấy năm sau, một bác sĩ người áo tên là Venik đã phát hiện một dạng trở ngại về tiếng nói khác. Bệnh nhân này có thể phát âm rõ ràng các từ đơn, khi nói ngữ pháp không sai, nhưng giọng nói lại bị ngọng, không ai nghe rõ được. Loại bệnh này do vị trí ở trán của đại não [khu Venik] bị tổn thương. Hai khu vực này là khu vực chính của tiếng nói.
Việc tìm hiểu về chức năng vùng trán của đại não là một sự kiện bất ngờ tương tự. Giữa thế kỉ XIX, khi nước Mĩ xây dựng đường sắt với quy mô lớn, ở Forment miền Đông Bắc Mĩ, có một công nhân đường sắt tên là Keyci. Bẩm sinh anh ta hiền lành, vui tính và hay giúp đỡ người khác. Một hôm khi dùng thanh sắt để tra thuốc nổ, không may một đốm lửa bất ngờ rơi vào làm thuốc nổ tung. Lúc đó đầu Keyci đang hơi nghiêng, tiếng nổ hất thanh sắt thúc lên bên trái trán, hướng sang bên trái đầu, làm cho xương sọ phía trước bị thương nghiêm trọng. Keyci hôn mê. Điều làm cho người ta ngạc nhiên là sau khi tỉnh dậy, anh ta vẫn không mất cảm giác và vận động bình thường. Nhưng dần dần tính cách anh ta thay đổi rất rõ. Keyci trở thành người ngạo mạn, ngang tàng, cô độc, không quan tâm đến ai, hành vi rất quái dị. Bệnh tình đó gợi cho các nhà khoa học một giả định: phần não vùng trán có liên quan mật thiết với tính cách và năng lực tư duy của con người.
Việc nghiên cứu về chức năng khu hải mã [một khu vực trong não có hình giống hải mã] có liên quan với trí nhớ được phát hiện muộn hơn nhiều, nhưng cũng là một sự tình cờ kì diệu giống như những phát hiện ở trên. Giữa thế kỉ XX, các bác sĩ thường dùng phương pháp cắt bỏ khu hải mã và khu não lân cận để chữa chứng động kinh. Năm 1953, bác sĩ Monthơliơ, người Canađa làm phẫu thuật này có một bệnh nhân 27 tuổi, quả nhiên chữa được bệnh động kinh, nhưng đồng thời lại gây nên một hậu quả nặng nề khác. Đó là tuy bệnh nhân vẫn giữ được trí nhớ như trước khi phẫu thuật, nhưng anh ta chỉ nhớ được một thời gian rất ngắn. Ví dụ khi nói chuyện với người khác, sau đó anh ta liền quên ngay, không thể nhớ nổi đã nói chuyện với ai, thậm chí anh ta không biết được mình đang ở đâu, vì sao lại ở đây. Anh ta hầu như mất hoàn toàn khái niệm về thời gian, thậm chí không biết rõ mình bao nhiêu tuổi. Vì vậy, anh ta chỉ có thể làm một số động tác đơn giản, tức thời và không làm được việc gì khác nữa. Tình hình đó kéo dài 28 năm [đến năm 1981] vẫn không có gì thay đổi. Rõ ràng trí nhớ của con người có liên quan mật thiết với khu hải mã.
Tương tự, nếu não chẩm bị tổn thương thì thị giác sẽ có vấn đề, khu vực não quản lí sự vận động nếu bị tổn thương sẽ gây trở ngại cho vận động.
Mấy năm gần đây, các nhà khoa học còn phát minh một kĩ thuật mới, có thể không cần mở hộp xương sọ, không cần gây cho não tổn thương mà vẫn có thể tiến hành nghiên cứu chức năng các khu vực khác nhau của đại não. Điều đó đã làm nhận thức sâu thêm về chức năng của các khu vực. Kĩ thuật chụp cắt lớp bằng luồng chiếu pozitron [PET] chính là một trong những ứng dụng đó. Như ta đã biết, tế bào thần kinh hoạt động càng mạnh thì lượng tiêu hao gluco càng nhiều. Kĩ thuật PET chính là lợi dụng nguyên lí này, thông qua các hoạt thể để xác định tình hình hấp thu và đào thải đường gluco của các tế bào thần kinh, từ đó mà hiểu được hoạt động của các khu vực đại não. Những nghiên cứu này chứng tỏ các khu vực của đại não tuy có sự phân công khác nhau, nhưng khi thực hiện một chức năng nào đó luôn đòi hỏi nhiều khu vực cùng tham gia. Các khu vực sẽ phối hợp với nhau bằng một phương thức nào đó để hỗ trợ hoàn thành nhiều dạng chức năng khác nhau. Chức năng tiếng nói là một ví dụ có tính tiêu biểu. Nhà nghiên cứu để cho người thí nghiệm tỉnh táo, vẫn nghe, nhìn, nói các đơn âm khác nhau, đồng thời dùng phương pháp PET để kiểm tra hoạt động của đại não. Kết quả phát hiện được khi nghe, nhìn và nói các đơn âm đều có mấy khu vực đồng thời hoạt động, nhưng sự hoạt động của các khu vực không giống nhau. Đặc biệt thú vị là khi nói một động từ và một danh từ thì sự hoạt động của não cũng như nhau. Những người thạo hai ngôn ngữ, đối với những danh từ của hai ngôn ngữ khác nhau có cùng hàm nghĩa thì khu vực não chứa hai thứ tiếng cũng khác nhau. Hơn nữa, tuy chức năng tiếng nói chủ yếu là do não trái điều khiển, nhưng khu vực tương ứng của não phải cũng tham gia điều khiển về độ cao thấp của giọng nói. Vì vậy, một khi những khu vực này bị tổn thương thì chúng ta không thể diễn đạt tiếng nói một cách sinh động được.
...Mời các bạn đón đọc 10 Vạn Câu Hỏi Vì Sao - Cơ Thể Người của tác giả Nguyễn Văn Mậu.