PHẦN NỘI DUNGChương 1PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦATHẠCH LAM1. 1 Khái niệm phong cách nghệ thuật nhà vănMặc dù xuất hiện từ rất sớm nhưng đến nay, phong cách vẫn là một kháiniệm rộng và đa nghĩa. Hiện nay đang tồn tại một số lượng rất lớn định nghĩakhác nhau về phong cách, mỗi một định nghĩa đều đem đến cho người nghiêncứu những cách tiếp cận khác nhau.Trong khoa nghiên cứu văn học, người ta thường dùng thuật ngữ phongcách để xác định đặc trưng phẩm chất của các hiện tượng: tác phẩm văn học,nhà văn, trào lưu hay trường phái văn học. Nhiều nhất là khái niệm phongcách nghệ thuật nhà văn. Có những nhà nghiên cứu văn học tiếp cận phongcách học từ phía ngôn ngữ học,có người lại đưa vào phong cách cả tư tưởng,đề tài, tính cách và ngôn ngữ hay cũng có người xem, phong cách là sự thốngnhất hữu cơ của tất cả các thành tố tạo nên tác phẩm văn học.Việc nghiên cứu phong cách nhà văn là một trong những vấn đề lí luận đãvà đang gây nhiều tranh cãi, không chỉ ở Liên Xô cũ mà còn ở nhiều nướckhác trên thế giới. Có thể kể ra một số những nhà nghiên cứu đã trở nên quenthuộc với độc giả Việt Nam như: Khrachenko M.V; Tritrerin A.V; TimôphêepL.I; Paxpelop G.N; Xôlôkhốp A.Nở Việt Nam, cũng có một số nhà nghiêncứu bàn sâu về vấn đề phong cách như: Nguyễn Đăng Mạnh, Lê Đình Ky,Phan Cự Đệ, Phan Ngọcvới nhiều công trình nghiên cứu có giá trị.Trong thời kỳ hiện đại, dưới quan điểm của các nhà nghiên cứu vănhọc, phong cách được xem như một phạm trù thẩm mỹ, một hiện tượng vănhọc nghệ thuật, bao gồm trong đó tất cả sự đa dạng và phức tạp của nó. Phongcách giờ đây được nghiên cứu trong mối quan hệ với tư tưởng, với nhà văn,11 với thời đại hay giữa quá trình phong cách và truyền thống phong cách giữaphong cách, phương pháp, cuộc sống hay giữa cốt truyện và phongcách Phổ biến nhất, phong cách được hiểu theo 2 cách : thứ nhất, phongcách là tính cá thể hoặc tính độc đáo; thứ hai phong cách là hệ thống cácphương tiện biểu đạt, là hình thức nghệ thuật được xem xét trong quy luật vàcác nguyên tắc hài hoà. Qua các tài liệu bàn về lí thuyết phong cách, chúngtôi thấy nổi bật lên ba vấn đề sau đây:1 .1 Phong cách nghệ thuật nhà văn ;là sự thống nhất các đặc tính vốn có củatất cả các tác phẩm của nhà văn đó. Trong thực tế cho thấy, phong cách vừacó mặt thống nhất, vừa có mặt đa dạng. Phong cách là một cái gì đó rất chungmà không trừu tượng, có thể thâu tóm tất cả nhưng lại là hình ảnh sinh độngcủa nhà văn, là thần thái là linh hồn của tác phẩm nhưng cũng là tâm trạng,cách nhìn, giọng điệu, nụ cười quen thuộc của người nghệ sĩ. Cho nên, xácđịnh phong cách nếu chỉ sa vào phân tích những chi tiết, những yếu tố riêng rẽthì không hình dung được phong cách. Ngược lại, nếu tìm hiểu phong cách màchỉ tập trung vào một vài nét thống nhất nào đó thì cuối cùng không nói đượcmột điều gì về phong cách.Vì vậy, nói đến phong cách trước hết phải nói đến tính thống nhất của nónhư một chỉnh thể nghệ thuật. Ở một nhà văn lớn, sự thống nhất về phongcách được thấy rõ ở hàng loạt các tác phẩm. Điều đó có nghĩa là, chúng ta cóthể nhận ra phong cách của nhà văn khi đã biết từ trước qua các tác phẩm kháccủa ông ta. Phong cách là sự thống nhất cuối cùng các yếu tố trong tác phẩmtừ đề tài, chủ đề, kết cấu, hình tượng, giọng điệu1 .2 Phong cách là khái niệm bao gồm cả hình thức nội dung và nghệ thuật.Nói phong cách là nói phẩm chất thẩm mỹ của tác phẩm văn học, nói tớinhững sáng tạo độc đáo của nhà văn theo quy luật cái đẹp trong đó có mangdấu ấn dân tộc và thời đại. Bởi vậy phong cách trước hết thể hiện ở hình thức12 nghệ thuật. Nhưng nếu như không nắm được tính độc đáo của nhà văn và tácphẩm nghệ thuật thì cũng khó quan niệm được phong cách một cách sâu sắc.Nhà văn Nguyễn Đăng Mạnh đã nói Không tìm ra cơ sở tư tưởng của phongcách thì không phát hiện ra quy luật nghệ thuật và tính thống nhất bên trongcủa phong cách[21, tr.76 ].Phong cách có thể nói rõ hơn ở nội dung tư tưởng hoặc đậm nét hơn ởhình thức nghệ thuật. Tuy nhiên, trên cơ sở thống nhất biện chứng giữa nộidung và hình thức, một phong cách thiên về nội dung vẫn có liên quan đếnhình thức nghệ thuật và một phong cách thiên về hình thức vẫn có gốc rễ ở nộidung. Như vậy khi nói đến phong cách phải nói đến sự thống nhất giữa hìnhthức và nội dung, tư tưởng và nghệ thuật Phong cách liên hệ hình thức vớinội dung, cái biểu đạt với cái được biểu đạt. Phòng cách là chất liệu nghệthuật trong đó được thể hiện tư tưởng của người nghệ sĩ. Chính ở đây bộ lộ sựphụ thuộc của phong cách vào tư duy hình tượng, thế giới quan(XôkôlốpA.N). Như vậy phong cách nghệ thuật biểu hiện cả trong nội dung và hìnhthức, tạo được một chỉnh thể hoàn chỉnh và bền vững, thể hiện được cả tínhsáng tạo của nhà văn.1 .3 Phong cách nghệ thuật tập trung trong những đặc điểm mang giá trịphẩm chất nghệ thuật cao, được kết tinh trong sự sáng tạo của nhà văn. Nóiđến phong cách là nói đến tính độc đáo của phẩm chất thẩm mĩ - nghĩa là phảiđem lại cho người đọc một sự hưởng thụ thẩm mĩ khiến cho họ tìm thấy sựkhác biệt giữa tài năng này với tài năng khác. Đó là một sự khó khăn đối vớiquá trình sáng tạo của nhà văn. Chính vì thế không phải nhà văn nào cũng cóphong cách, mặc dù xét cho cùng, nhà văn nào cũng có đặc điểm riêng. Đặcđiểm mờ nhạt thì chưa thể có ý nghĩa gì với nghệ thuật phải là chỗ độc đáokhông thể thay thể được mới làm nên phong cách của nhà văn. Chỉ cần có sựlặp đi lặp lại trong sáng tác nghệ thuật đã được gọi là đặc điểm, nhưng phong13 cách phải lặp đi lặp lại một cách đổi mới, phải là những sáng tạo có giá trịbền vững, không bị phai mờ.Mỗi một nhà văn đều có ít nhiều những đặc điểm riêng trong sáng tác,nhưng những đặc điểm ấy phải phát triển đến một trình độ nghệ thuật nào đóvà hợp thành một chỉnh thể thống nhất, độc đáo và bền vững thì mới trở thànhphong cách. Cho nên, quá trình khẳng định phong cách của một nhà văn làquá trình tu dưỡng nghệ thuật, quá trình nhà văn tự tìm hiểu chỗ mạnh, chỗyếu và bản sắc của mình. Có thể nói, phong cách là dấu hiệu trưởng thành củamột nhà văn, hơn thế nữa nó phát triển nở rộ thì đó là bằng chứng của một nềnvăn học đang phát triển và trưởng thành.Phong cách nghệ thuật độc đáo giúp cho sáng tác của người nghệ sĩ cóđược bản sắc riêng. Chính cái mới lạ cái độc đáo trong phong cách nghệ thuậtgiúp cho tác phẩm văn chương lay động được lòng người, tạo cho bạn đọchứng thú khi đọc tác phẩm. Phong cách nghệ thuật riêng độc đáo cũng là yếutố mới lạ kích thích bạn đọc, như cái duyên để họ bị cuốn hút bởi giọng văn,một bút pháp, hay bị ám ảnh bởi hình tượng nghệ thuật nào đó, để rồi cáigiọng văn, hình tượng nghệ thuật đó sống mãi trong tâm hồn người đọc.Tóm lại xung quanh khái niệm phong cách nghệ thuật nhà văn, có nhiềuvấn đề đang cần phải bàn luận. Tuy nhiên để có một khái niệm thích đáng choviệc giải quyết vấn đề của luận văn, chúng tôi xác định nội hàm khái niệmphong cách nghệ thuật như sau:-Nói đến phong cách nghệ thuật của nhà văn, trước hết phải nói đến tínhthống nhất của nó được bộc lộ ở hàng loạt các tác phẩm và thể hiện ở mọibình diện, từ đề tài, chủ đề, kết cấu, hình tượng, giọng văn, ngôn ngữ và mọichi tiết khác của tác phẩm.-Nói phong cách là nói phẩm chất thẩm mĩ của tác phẩm văn học, nói tớinhững sáng tạo độc đáo của nhà văn theo quy luật của cái đẹp, điều đó được14 lặp đi lặp lại một cách có hệ thống, tạo được một chỉnh thể hoàn chỉnh vàbền vững, thể hiện được cá tính sáng tạo của nhà văn.- Phong cách trước hết thể hiện ở hình thức nghệ thuật của tác phẩm, nhưngnếu không nắm được tính độc đáo của tư tưởng nhà văn và tác phẩm, ở đâylà tư tưởng - nghệ thuật thì cũng không quan niệm phong cách được mộtcách sâu sắc. Như vậy phong cách là khái niệm bao gồm cả nội dung lẫnhình thức nghệ thuật, tuy nhiên, phong cách thể hiện một cách cụ thể nhất,rõ rệt nhất ở hình thức nghệ thuật.1.2 Khái niệm truyện ngắn.Với khái niệm Truyện ngắn, việc xác lập lại một khái niệm cũng là vấnđề không dễ Thật ra thì cho đến bây giờ cũng chưa có ai tìm ra được mộtkhái niệm thật chuẩn về tiểu thuyết hay truyện ngắn [46, tr. 20 ], bởi truyệnngắn cũng như tiểu thuyết luôn biến chuyển.Truyện ngắn có nguồn gốc tiếng Italia, novella có nghĩa đầu tiên là cáitin, một chuyện mới lạ (Tiếng Pháp; Nouvelle, tiếng Anh short story,tiếng Trung Quốc; Đoản thiên tiểu thuyết). Trước đến nay có rất nhiều cáchđịnh nghĩa khác nhau về thể loại truyện ngắn ở khắp các châu lục. Nhà thơĐức, Gớt, xác định Novella là là một câu chuyện lạ đang xảy ra làm takinh ngạc [35 tr,11 ]. Nhà văn K. Pauxtôpxki (Nga) cho rằng: Thực chấttruyện ngắn là gi? Tôi nghĩ truyện ngắn là một truyện ngắn gọn trong đócái không bình thường hiện ra như một cái gì đó bình thường [35 ,tr16]. D.Grônôpxki trong sách Đọc truyện ngắn viết Truyện ngắn là một thể loạimuôn hình, muôn vẻ, biến đổi không cùng. Nó là một vật biến hoá như quảchanh của Lọ Lem. Biến hoá về kiểu loại: tình cảm, trào phúng, kỳ ảo,hướng về biến cố thật hay tưởng tượng, hiên thực hoặc phóng túng. Biếnhoá về nội dung: thay đổi vô cùng tậnTrong thế giới của truyện ngắn, cái15 gì cũng thành biến cố, thậm chí sự thiếu vắng tình tiết, diện biến cũng gâyhiệu quả, vì nó làm cho sự chờ đợi bị hẫng hụt [35 , tr.12 ].Như vậy qua các tài liệu hiện hành và ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu,phê bình và các nhà văn chúng tôi thấy truyện ngắn là một khái niệm rất khóxác định cả về phương diện nội dung và hình thức. Lí luận về truyện ngắntrở nên phong phú hơn nhờ ý kiến, kinh nghiệm của các nhà sáng tác từnhững Sêkhốp, Môom Môham, E.Hêminuê, An-tô-nôp.. ở nước ngoài, đếnnhững Nguyễn Công Hoan, Bùi Hiển, Nguyễn Minh Châu, Nguyên Ngọc,Nguyễn Kiên ở nước ta.Tuy nhiên, qua các tài liệu viết về truyện ngắn mà chúng tôi tiếp cậnđược, chúng tôi thấy ý kiến của các nhà lí luận nhất là ý kiến của các nhàsáng tác quả là có nhiều điểm không thống nhất, đặc biệt khi so sánh truyệnngắn và tiểu thuyết về tính chất (chứ không phải độ ngắn dài)-một vấn đềthen chốt để xác định thể loại truyện ngắn. Chẳng hạn nhiều ý kiến chorằng, so với tiểu thuyết, truyện ngắn thường đề cập đến những vấn đề cótính thời sự nóng hổi và thuộc về vấn đề đời sống hàng ngày của con người,nội dung truyện ngắn đơn giản hơn, thường chỉ có một chủ đề, ít nhân vậthơn, cốt truyện ít phức tạp, thường chỉ là một lát cắt, một khúc, hay mộtkhoảnh khắc nào đó của cuộc đời nhân vậtMặc dù chưa đi đến thống nhất về định nghĩa nhưng phần lớn các nhàvăn và các nhà nghiên cứu đều đồng ý cho rằng, truyện ngắn là một hìnhthức tự sự cỡ nhỏ, tập trung mô tả một mảnh cuộc sống, một vài biến cốtrong đời sống nhân vật, biểu hiện một mặt nào đó của tính cách nhân vật,một khía cạnh nào đó của xã hội. Truyện ngắn có tính quy định về dunglượng, cốt truyện, nghệ thuật xây dựng và khắc họa tính cách nhân vật cũngnhư nhiều đặc điểm khác về thời gian, không gian, biến cố, chi tiết nghệthuật.16