TPO - Theo Forbes [*], việc quân đội Myanmar từ chối công nhận kết quả bầu cử và việc Cố vấn Nhà nước Aung San Suu Kyi bị bắt có thể giống như một sự tái hiện lại lịch sử Myanmar.
Kể từ khi giành được độc lập vào năm 1948, Myanmar đã trở thành vùng đất của các cuộc xung đột chồng chéo giữa nhiều lực lượng; quân đội dân tộc thiểu số và chính phủ quốc gia; các lợi ích đối nghịch trong buôn bán ma túy...
Năm 1962, quân đội Myanmar [Tatmadaw] dưới sự chỉ đạo của tướng Ne Win đã lật đổ chính quyền dân sự và thiết lập một chế độ tập trung, độc tài. Cuộc đảo chính một phần xuất phát từ lo ngại rằng chính phủ dân sự không thể đàn áp mạnh mẽ các phong trào dân tộc thiểu số và các lực lượng vũ trang của họ.
Tháng 8/1988, các cuộc biểu tình dẫn đến việc phế truất Ne Win - để rồi một chính quyền quân sự mới lên nắm quyền vào tháng 9 kéo theo một cuộc đàn áp đẫm máu khiến hàng nghìn người thiệt mạng.
Chính biến ở Myanmar: Cuộc sống đảo lộn chỉ sau một đêm
Tuy nhiên, chính quyền đã tổ chức các cuộc bầu cử vào năm 1990, và đảng Liên đoàn Dân chủ Quốc gia [NLD] của Suu Kyi, con gái của một vị tướng bị ám sát, đã thắng áp đảo.
Chính quyền từ chối chấp nhận kết quả này và hủy bỏ cuộc bầu cử, bắt giữ nhiều thành viên của đảng đối lập và quản thúc bà Suu Kyi tại gia liên tục trong hai thập kỷ.
Sau làn sóng phản đối mới vào năm 2007, giới lãnh đạo quân đội Myanmar một lần nữa thực hiện các bước để chuyển đổi sang chế độ dân chủ. Nhưng lần này quân đội đã thực hiện các biện pháp để đảm bảo họ không mất chỗ đứng quyền lực, giữ các bộ chủ chốt và 25% ghế trong quốc hội cho những người quân đội chỉ định, soạn lại hiến pháp mới để ngăn bà Suu Kyi giữ chức tổng thống.
Tuy nhiên, đảng NLD của bà Suu Kyi đã giành chiến thắng áp đảo trong các cuộc bầu cử vào năm 2015 và 2020, và bà đã đóng vai trò điều hành trên thực tế trong văn phòng mới được thành lập là “Cố vấn Nhà nước Myanmar”.
Dù vậy, Tatmadaw đã từ chối tuân theo chế độ dân sự và theo đuổi chương trình nghị sự của riêng mình. Giao tranh giữa quân đội và người dân tộc thiểu số thực sự gia tăng trong những năm 2010, với việc Tatmadaw tung ra các cuộc tấn công mới chống lại nhiều nhóm nổi dậy.
Thể chế bầu cử dân chủ và quản trị dân sự ở Myanmar đã mở ra một làn sóng ngoại giao, đầu tư và du lịch từ các quốc gia phương Tây. Nó cũng dẫn đến quan hệ khó xử với Trung Quốc.
Tuy nhiên, việc cải thiện quan hệ giữa phương Tây với Myanmar đã bị đình trệ vào khoảng năm 2017 do một chiến dịch mà nhiều người gọi là “diệt chủng” nhắm vào người thiểu số Rohingya.
Mối quan hệ và sự gắn bó kinh tế giữa Myanmar và thế giới phương Tây bị rạn nứt. Nhưng sự kiện này không gây ra chỉ trích từ Bắc Kinh. Thay vào đó, Trung Quốc đã cải thiện mối quan hệ với NLD bằng cách cung cấp các lợi ích kinh tế thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường.
Forbes nhận định: “Cuộc đảo chính quân sự sẽ làm xấu đi mối quan hệ của Myanmar với nhiều nước châu Á, châu Âu và châu Mỹ. Điều đó sẽ tạo ra khoảng trống mà Bắc Kinh có thể tìm cách lấp đầy bằng cách hậu thuẫn chính phủ Tatmadaw, cũng giống như họ đã cải thiện quan hệ với chính phủ quân sự của Thái Lan kể từ khi nước này nắm chính quyền trong một cuộc đảo chính vào năm 2014”.
Mặc dù Tatmadaw có vũ khí và quân lực trong tay, nhưng điều đó không đảm bảo họ chiến thắng trong cuộc chiến giành tính hợp pháp chính trị. Các cuộc bầu cử liên tiếp đã nhiều lần khẳng định sự nổi tiếng của bà Suu Kyi cũng như các khía cạnh hạn chế trong cơ sở chính trị của quân đội. Quyết định theo đuổi một cuộc đảo chính chắc chắn xuất phát từ lo ngại của Tatmadaw rằng những lần tái xác nhận trong bầu cử này có thể dần dần làm xói mòn quyền lực của phe quân đội.
[*] Quan điểm và dữ liệu trong bài viết là của tạp chí Forbes [Mỹ], không phản ánh quan điểm của Tiền Phong.
Vì sao Trung Quốc ‘khoanh tay’ trước đảo chính ở Myanmar?
Đảo chính tại Myanmar: Quân đội kiểm soát đất nước
Việt Nam nêu quan điểm về đảo chính ở Myanmar
Myanmar đang bị nhấn chìm trong cuộc khủng hoảng chính trị trong gần một tháng qua, kể từ sau cuộc đảo chính của quân đội hôm 1/2. Ba người biểu tình đã thiệt mạng trong các cuộc đụng độ với lực lượng an ninh, khi làn sóng biểu tình phản đối đảo chính sục sôi khắp cả nước.
Theo bình luận viên Toru Takahashi của Nikkei Asia, điều trớ trêu đối với Myanmar là cái chết đầu tiên của người biểu tình xảy ra ở Naypyitaw, nơi từng được mệnh danh là "thủ đô an toàn nhất thế giới" trước khi đảo chính xảy ra. Thủ đô Myanmar được chuyển từ Yangon tới Naypyitaw, khu vực nằm giữa cánh rừng, vào năm 2006, trong chế độ quân sự trước đây.
Cựu tổng thống Thein Sein [trái], lãnh đạo chính phủ dân sự Aung San Suu Kyi [giữa] và Thống tướng Min Aung Hlaing. Ảnh: Nikkei Asia.
Hầu hết người dân Myanmar không biết lý do thực sự đằng sau việc di dời thủ đô. Nhiều quan điểm khác nhau được đưa ra, như di tản chính phủ tới một khu vực nằm sâu trong đất liền để đề phòng một cuộc tấn công từ bên ngoài hoặc theo lời khuyên của một nhà chiêm tinh.
Một giả thuyết khác cho rằng chính quyền quân sự đã cố ngăn chặn biểu tình chống chính phủ bằng cách đưa cá cơ quan chính phủ tới một địa điểm mới, tách biệt khỏi sinh viên các trường đại học ở Yangon, những người thường lãnh đạo phong trào biểu tình dân chủ trong quá khứ.
"Quân đội dường như quá lạc quan về sự tách biệt này, khi các cuộc biểu tình hiện tại không chỉ bùng nổ ở Yangon mà còn lan rộng trên khắp cả nước", Takahashi cho hay.
Thống tướng Min Aung Hlaing, tổng tư lệnh quân đội Myanmar, hôm 8/2 có bài phát biểu đầu tiên trên truyền hình hậu đảo chính, nhấn mạnh rằng chính quyền quân sự hiện tại "khác" các chế độ quân sự trong quá khứ.
Takahashi cho rằng Min Aung Hlaing có thể muốn nhắc nhở công chúng về chính quyền của Thein Sein, người đã lãnh đạo Myanmar trong 5 năm kể từ 2011, chứ không phải chế độ quân sự kéo dài hơn nửa thế kỷ từ năm 1962 ở quốc gia này.
Dù cũng là một người thuộc phe quân đội, tổng thống Thein Sein đã được đánh giá cao cả trong và ngoài nước vì đã dẫn dắt quốc gia chuyển từ chế độ quân sự sang dân sự.
Trong cuộc tổng tuyển cử đầu tiên của Myanmar trong 20 năm vào tháng 11/2010, đảng Đoàn kết Thống nhất và Phát triển [USDP], liên kết với quân đội, đã giành được 80% số ghế trong quốc hội. Cuộc bầu cử này không có sự tham gia của lãnh đạo ủng hộ dân chủ Aung San Suu Kyi, người đang bị quản thúc tại gia, cũng như đảng Liên minh Quốc gia vì Dân chủ [NLD]. Các quan sát viên bầu cử và truyền thông nước ngoài bị cấm vào Myanmar.
Chính quyền Thein Sein nhậm chức vào tháng 3/2011 sau khi chiến thắng bầu cử. Thein Sein, tướng cấp cao thứ 4 và là thủ tướng khi đó, đảm nhận chức tổng thống.
Ông Thein Sein nói chính phủ mới được dân lựa chọn, dù có những người từ chối công nhận việc chuyển sang chế độ dân sự của quốc gia này. Nhiều chỉ trích gay gắt cho rằng "nó đơn giản chỉ là thay bộ quân phục sang trang phục công sở".
Tuy nhiên, điều bất ngờ là chính quyền Thein Sein đã thúc đẩy cải cách. Để giải quyết các vấn đề về dân chủ hóa và nhân quyền, chính quyền này đã nới lỏng kiểm soát truyền thông và tổ chức đàm phán hòa bình với các cộng đồng dân tộc thiểu số.
Trong một động thái bất ngờ, Thein Sein muốn bắt tay hợp tác với Suu Kyi, khi mời bà tới phủ tổng thống và kêu gọi bà tham gia chính trường. Đưa tin về cuộc gặp này, đài truyền hình nhà nước Myanmar đã quay cảnh bức ảnh cố lãnh đạo Aung San, cha bà Suu Kyi và là người được xem như người khai sinh Myanmar hiện đại, được treo trên tường trong phòng làm việc của Thein Sein.
Thông qua nhiều cải cách dân chủ, Thein Sein đã thành công trong việc khiến Mỹ và châu Âu giảm các biện pháp trừng phạt đối với Myanmar và hiện đại hóa nền kinh tế. Để thu hút đầu tư nước ngoài, cựu tổng thống Myanmar đã sửa đổi luật đầu tư nước ngoài lần đầu tiên trong 25 năm và phát triển khu liên hợp công nghiệp hiện đại đầu tiên ở Thilawa, gần thành phố Yangon, với nguồn vốn hỗ trợ từ chính phủ và tư nhân Nhật Bản.
Thay vì cải cách từng bước như nhiều quốc gia khác trong khu vực, Myanmar chọn con đường khó khăn hơn khi vừa dân chủ hóa đất nước vừa tìm cách phát triển kinh tế.
Những cải cách triệt để đó có thể diễn ra ở Myanmar nhờ "thay đổi trong cơ chế đưa ra quyết sách của chính phủ quân sự", theo Toshihiro Kudo, giáo sư tại Viện nghiên cứu chính trị quốc gia ở Tokyo, Nhật Bản.
Khi còn là thủ tướng chính phủ quân sự, Thein Sein đã tham gia nhiều sự kiện quốc tế, như hội nghị của ASEAN. Điều đó khiến ông nhận ra sự "lạc hậu" của Myanmar và thúc đẩy ông quyết định cải cách.
Thein Sein được hỗ trợ bởi 4 bộ trưởng nội các có năng lực cao đều xuất thân từ quân đội, gồm bộ trưởng công nghiệp Soe Thein, bộ trưởng kế hoạch và phát triển kinh tế quốc gia Tin Naing Thein, bộ trưởng giao thông đường sắt Aung Min, cùng bộ trưởng tài chính và doanh thu Hla Tun.
Cải cách cũng được thúc đẩy khi Schwe Mann, chủ tịch hạ viện và tướng cấp cao thứ ba trong quân đội, mở đường cho việc hợp tác với Suu Kyi, dù ông này được cho là có mâu thuẫn với tổng thống Thein Sein.
"Người dân bắt đầu tin tưởng Thein Sein như một lãnh đạo liêm khiết, trong sạch", Takahashi cho hay.
Nhưng USDP đã chịu tổn thất lớn trong cuộc tổng tuyển cử năm 2015 trước sự ủng hộ áp đảo người dân dành cho bà Suu Kyi. Thein Sein chấp nhận thất bại và chúc mừng Suu Kyi, đồng thời cam kết chuyển giao quyền lực hòa bình.
Kết quả bầu cử đã cho thấy cái giá Myanmar phải trả khi theo đuổi tương lai dân chủ. Ngoài Thein Sein, người đã rút lui khỏi chính trị sau cuộc bầu cử 2015, 4 bộ trưởng theo chủ nghĩa cải cách và chủ tịch hạ viện cũng phải rút khỏi chính trường. Chính phủ mới của Myanmar không còn chính trị gia nào xuất thân từ quân đội có thể trở thành "đê chắn sóng" cho bà Suu Kyi.
Mối quan hệ Suu Kyi và Min Aung Hlaing, người vẫn giữ chức tổng tư lệnh nhờ gia hạn tuổi nghỉ hưu, nhanh chóng xấu đi liên quan tới vấn đề người Rohingya, nhóm thiểu số Hồi giáo ở Myanmar. Các cuộc gặp thường xuyên giữa họ dừng lại vào năm 2018.
Biểu tình đòi thả bà Aung San Suu Kyi ở thành phố Yangon hôm 25/2. Ảnh: AP.
Sau đó cuộc đảo chính 1/2 xảy ra. Khi các lãnh đạo có tư tưởng cải cách trong quân đội đã từ chức, "quá trình ra quyết sách bởi giới lãnh đạo từng khiến Suu Kyi thấy ngột ngạt đã hồi sinh", Kudo nói.
Trong 5 năm cầm quyền, chính quyền Thein Sein đã thành công hơn bất kỳ ai. Trong 5 năm sau đó, khó có thể nói chính quyền bà Suu Kyi đã giành được những thành tựu tốt hơn người tiền nhiệm, theo Takahashi.
Ông nhận định việc quân đội nghĩ dựa vào những gì xảy ra trong chính quyền Thein Sein, họ có khả năng điều hành đất nước tốt hơn bà Suu Kyi, cũng như thất bại đáng kinh ngạc trong hai cuộc bầu cử vừa qua, dường như là động lực thúc đẩy cho cuộc đảo chính.
"Tuy nhiên, điều đó không đồng nghĩa nó có thể trở thành cái cớ hợp lý cho cuộc đảo chính. Và với những cuộc biểu tình không dứt, quân đội dường như không còn giải pháp nào khác cho cuộc khủng hoảng chính trị ngoại trừ việc chĩa súng về phía người dân", Takahashi viết.
Thanh Tâm [Theo Nikkei Asia]