Những công việc robot không thể thay the con người

Chăm sóc sức khỏe con người, công việc sáng tạo là các lĩnh vực mà tự động hóa chưa thể thay thế con người trong tương lai gần.

Yuval Noah Harari là tác giả best-seller với các cuốn Sapiens - Lược sử loài người tìm hiểu quá khứ và Homo Deus - khám phá tương lai nhân loại. Gần đây nhất, ông đi sâu vào các vấn đề quan trọng của hiện tại và tương lai gần của xã hội loài người trong 21 bài học cho thế kỷ 21.

Được sự đồng ý của Nhã Nam - đơn vị nắm bản quyền tiếng Việt cuốn sách - Zing trích đăng một phần nội dung tác phẩm.

Ít nhất về ngắn hạn, AI và khoa học robot khó có khả năng loại bỏ hoàn toàn một số ngành nghề. Những công việc đòi hỏi chuyên môn hóa trong một phạm vi hẹp gồm các hoạt động lặp lại sẽ được tự động hóa.

Một robot ở thành phố Kochi, Ấn Độ đeo khẩu trang, bưng khay chứa nước rửa tay để tuyên truyền những biện pháp bảo vệ bản thân trước đại dịch Covid-19. Ảnh: Reuters.

Ngành chăm sóc sức khỏe vẫn là địa hạt của con người

Nhưng để thay thế con người bằng máy móc trong các công việc ít lặp lại hơn, đòi hỏi sử dụng đồng thời một loạt các kỹ năng rộng và bao gồm việc đối phó với các tình huống chưa lường trước, sẽ khó hơn rất nhiều. Chẳng hạn như y tế.

Nhiều bác sĩ tập trung gần như hoàn toàn vào xử lý thông tin: họ tiếp nhận các dữ liệu y tế, phân tích và đưa ra chẩn đoán. Trái lại, các y tá cần những kỹ năng vận động và cảm xúc tốt để tiêm thuốc, thay băng gạc hay kiềm chế một bệnh nhân manh động. Do đó, có lẽ chúng ta sẽ có một bác sĩ gia đình AI trên điện thoại thông minh trước khi có một robot y tá đáng tin cậy nhiều thập kỷ sau đó.

Ngành chăm sóc con người, tức chăm lo cho người ốm, người trẻ cũng như người già, có nhiều khả năng sẽ vẫn là địa hạt của con người trong một thời gian dài. Quả thực, khi con người sống thọ hơn và có ít con cái hơn, việc chăm sóc người cao tuổi có lẽ sẽ là một trong những lĩnh vực phát triển nhanh nhất trong thị trường lao động con người.

Bên cạnh chăm sóc, công việc sáng tạo cũng có những rào cản đặc biệt khó khăn cho tự động hóa. Chúng ta không cần những người bán nhạc nữa: chúng ta có thể tải xuống trực tiếp từ iTunes; nhưng các nhạc sĩ, nhạc công, ca sĩ và DJ vẫn là người bằng xương bằng thịt.

Chúng ta dựa vào sức sáng tạo của họ không chỉ để sản xuất một thứ âm nhạc hoàn toàn mới mà còn để lựa chọn trong loạt khả năng hiện hữu nhiều vô kể.

Không ngành nào hoàn toàn không thể thay thế bởi tự động hóa

Tuy nhiên, về lâu dài, không có công việc nào hoàn toàn không thể thay thế bởi tự động hóa cả. Ngay cả các nghệ sĩ cũng nên lưu ý. Trong thế giới hiện đại, nghệ thuật thường được gắn với cảm xúc con người.

Chúng ta có xu hướng nghĩ rằng các nghệ sĩ đang truyền tải những nội lực tâm lý nào đó, rằng toàn bộ mục đích của nghệ thuật là kết nối chúng ta với cảm xúc hay khơi dậy trong ta một xúc cảm mới nào đó. Do vậy, khi đánh giá nghệ thuật, chúng ta thường phán xét dựa trên tác động về mặt cảm xúc của nó lên khán giả.

Sách 21 bài học cho thế kỷ 21. Ảnh: Nhã Nam.

Tuy nhiên, nếu nghệ thuật được định nghĩa bằng cảm xúc con người thì điều gì sẽ xảy ra một khi các thuật toán ngoại thân có thể hiểu và điều khiển được cảm xúc con người tốt hơn cả Shakespeare, Frida Kahlo hay Beyoncé?

Xét cho cùng, các cảm xúc không phải là hiện tượng kỳ bí gì; chúng là kết quả của một quá trình sinh hóa. Do đó, trong một tương lai không quá xa, một thuật toán học-máy cũng có thể phân tích được các dữ liệu sinh trắc từ các máy cảm ứng lắp trên và trong cơ thể bạn, phát hiện kiểu tính cách và những trạng thái tâm lý thay đổi của bạn, từ đó tính toán được tác động về mặt xúc cảm mà một bài hát cụ thể, thậm chí là một điệu nhạc nhất định, có thể gây ra cho bạn.

Trong tất cả các loại hình nghệ thuật, âm nhạc có lẽ dễ bị ảnh hưởng bởi phân tích Big Data chinh phục nhất vì cả đầu vào và đầu ra của nó đều thích hợp với việc mô tả chính xác bằng toán học.

Đầu vào là các mô hình toán học của sóng âm, đầu ra là các mô hình điện hóa của xung thần kinh. Chỉ trong vài thập kỷ, một thuật toán chạy trên hàng triệu trải nghiệm âm nhạc có thể học để dự đoán cách khiến những đầu vào nhất định đưa ra những đầu ra nhất định.

Giả sử bạn vừa trải qua một cuộc cãi vã kinh khủng với bạn trai. Thuật toán phụ trách hệ thống âm thanh của bạn sẽ ngay lập tức nhận ra những xáo trộn cảm xúc trong bạn; và dựa vào những gì nó biết về cá nhân bạn cũng như tâm lý con người nói chung, nó sẽ chơi những bài hát phù hợp với trạng thái tâm lý, đồng cảm với nỗi buồn bực và nói hộ niềm đau của bạn. Những bài hát cụ thể này có thể không phù hợp với người khác, nhưng chúng hoàn hảo với tính cách của bạn.

Sau khi cùng bạn đi đến tận cùng nỗi buồn, thuật toán sẽ phát bài hát duy nhất trên thế giới có khả năng làm bạn vui lên, có thể vì tiềm thức của bạn kết nối nó với một ký ức tuổi thơ hạnh phúc mà chính bạn cũng không ý thức được. Không một người DJ nào dám mơ chạm tới những kỹ năng của một AI như vậy.

Còn tiếp...

Có nhiều hạng mục công việc mà robot không phù hợp để thực hiện.

Một nghiên cứu của trường Oxford Martin đã nhóm các công việc ít có khả năng bị thay thế bởi robot thành ba loại cơ bản, được liệt kê dưới đây kèm theo các ví dụ:

1. Công việc yêu cầu thao tác tỉ mỉ:

- Bác sĩ phẫu thuật miệng.

- Nghệ sĩ trang điểm.

- Bác sĩ trị liệu thần kinh cột sống.

- Lính cứu hỏa.

2. Công việc đòi hỏi sáng tạo:

- Biên đạo múa.

- Giám tuyển.

- Giám đốc nghệ thuật.

3. Công việc đòi hỏi nhận thức xã hội:

- Lĩnh vực sức khoẻ tâm thần.

- Giáo sĩ.

- Y tá.

- Huấn luyện viên và hướng đạo sinh.

Hình dưới đây minh hoạ các hạng mục này, cũng như xác suất mà mỗi ví dụ trên có thể được tự động hóa.

Mỗi hạng mục đều có một số kỹ năng và nghề nghiệp chưa được đề cập. Từ những quan sát của riêng mình, tôi đã xác định được vài yếu tố bổ sung khiến cho một số công việc khó tự động hoá hơn, bao gồm:

1. Những công việc không dùng nhiều dữ liệu: Không có công việc nào được liệt kê trong ba hạng mục trên liên quan việc phân tích hoặc thu thập lượng lớn dữ liệu.

Ngược lại, hãy xem xét các loại công việc được thực hiện bởi một người trong lĩnh vực tài chính, trong đó số liệu và xu hướng là một phần chủ yếu trong các nhiệm vụ hàng ngày. Hiển nhiên là điều này không ngụ ý rằng tất cả công việc trong một lĩnh vực như tài chính sẽ bị mất cho công nghệ AI; chỉ đơn giản là chúng sẽ dễ bị thay thế hơn so với những việc làm không cần xử lý dữ liệu.

Ngoài ra, việc triển khai các công cụ AI thu thập và phân tích dữ liệu có thể tạo ra những loại công việc mới chưa tồn tại.

Robot Sophia. Ảnh: Reuters.

2. Công việc dựa trên sự tương tác của con người: Mỗi công việc được liệt kê ở trên đều có một mức độ giao tiếp nhất định giữa các cá nhân. Đây sẽ luôn là một lĩnh vực mà con người vượt trội hơn so với các hệ thống AI. Vì vậy, việc phát triển các kỹ năng giao tiếp có thể sẽ nâng cao giá trị của bạn trong thị trường việc làm trong tương lai.

3. Các công việc ít có sự lặp lại: Do các nhiệm vụ lặp đi lặp lại là một điều mà các công cụ robot rất giỏi thực hiện, nên các công việc thay đổi nhiều từ ngày này sang ngày khác ít có khả năng bị thay thế bởi các công nghệ AI.

4. Công việc khó học được nhờ quan sát đơn giản: Các công cụ AI dựa vào màn hình và máy ảnh để thu thập dữ liệu và học hỏi. Do đó, những công việc đòi hỏi mức độ trực giác hoặc tính linh hoạt cao sẽ khó bị thay thế hơn.

Ngoài ra, các công việc đòi hỏi lập kế hoạch hoặc tư duy phối hợp nhiều lĩnh vực không phù hợp robot và do đó nên được các trường đại học và các tổ chức giáo dục khác thúc đẩy tích cực hơn.

Tôi đề nghị mọi người nên xem xét các cách thức mà AI có thể được sử dụng để mang lại lợi ích cho quy trình làm việc của mình. Điều này bao gồm tự giáo dục về các ứng dụng tiềm năng cho AI và thử nghiệm những giải pháp dựa trên AI khác nhau.

Bạn cũng có thể nghiên cứu các công nghệ mới nổi khác và cách chúng giúp mình trong công việc, như in 3D, công nghệ nano, điện toán lượng tử, blockchain, công nghệ sinh học, Internet Vạn vật, thực tế ảo và thực tế tăng cường.

Các bệnh viện ở Bỉ và ở nhiều nước khác, bắt đầu trang bị rô bốt cho việc đón tiếp các bệnh nhân, giải thích đường đi nước bước, thông tin về các công đoạn chẩn đoán để chuẩn bị cho bệnh nhân – tức là những việc cố định, theo một mẫu mực có thể lập trình được. Các bệnh nhân là trẻ em rất thích thú được hướng dẫn bởi các rô bốt và điều này giảm rất nhiều sự lo sợ của chúng.

Cũng ở bệnh viện, nhiều công đoạn chẩn đoán bệnh được tự động hóa bằng rô bốt thay các chuyên viên vật lý trị liệu, điều khiển các buổi tập luyện phục hồi chức năng sau các giải phẩu chẳng hạn.

Thế nhưng có lẻ còn nhiều nghề mà rô bốt sẽ khó mà thay thế con người.

1. Nghề nuôi dạy trẻ

Trẻ không những chỉ cần ăn no và vui chơi. Rô bốt có thể chuẩn bị bánh mì và nướng lại bánh pizza hay chơi tung bóng với trẻ nhưng rô bốt khó mà nhận thấy một trẻ đang buồn và dĩ nhiên không có khả năng an ủi bé. Muốn nuôi dạy trẻ trở thành con thành người theo đúng nghĩa thì dù rô bốt có khả năng tới đâu đi nữa, cũng không thể tạo cho trẻ sống trong một môi trường giữa người với nhau, có nhân nghĩa và có đạo đức.

2. Nghề bác sĩ tâm thần

Rô bốt có thể được lập trình để thu nhận lời khai bệnh của một bệnh nhân nhưng có những đặc thù của ngôn từ, cách diễn tả, những ngập ngừng hay ngôn ngữ không lời, ... của những bệnh tâm thần thì chỉ có một tâm lý gia, một bác sĩ tâm thần mới có khả năng, tùy trường hợp, hiểu và đánh giá cái khổ đau hay cái bất ổn của bệnh nhân để mà trị cho họ lành.

Người bệnh tâm thần cũng cần sự thương cảm của một bác sĩ bằng xương bằng thịt để bấu víu và để tin tưởng.

3. Nghề quản lý quốc gia, người làm chính trị

Chính trị gia cần phương pháp. Cái đó có thể lập trình cho rô bốt làm được. Nhưng cần nghệ thuật quản lý uyển chuyển, cần biết cách thu phục nhân tâm cần biết giao tiếp với giới truyền thông trong nhiều tình huống khác nhau, cần biết bảo mật, … những khả năng mà rô bốt, dù có tinh vi đến mấy cũng không làm được.

Tức là rô bốt có thể đóng vai thừa hành những công việc đã được quyết định bởi chính trị gia, những cá nhân giàu … nghệ thuật quản lý và khả năng tạo tin tưởng, lôi cuốn đám đông.

Nhưng một cách khôi hài, những nhà lập trình rô bốt bảo rằng nếu giao rô bốt làm chính trị thì sẽ minh bạch và bình đẳng hơn vì khó mà lập trình cho rô bốt nói dối hay biết thiên vị một bè phái hay một người nào đó.

4. Thẩm phán

Quan tòa không chỉ áp dụng luật một cách máy móc để kết tội phạm nhân – vì còn tùy hoàn cảnh, địa thế của từng trường hợp. Áp dụng luật một cách công bằng rắt cần nhưng áp dụng tuyệt đối cái công bằng sẽ thành vô tâm. Thế nên quan toà phải là người biết cân nhắc và biết dự trù trước cái ích lợi của hình phạt chứ không áp dụng hình phạt một cách cứng nhắc. Rô bốt không có khả năng uyển chuyển như thế.

5. Nghề sáng tạo như nhà văn, họa sĩ, thi sĩ, nhạc sĩ

Biết rung động cảm xúc trước cái đẹp, hay trước sự đau khổ nào đó…; rất khó lập trình cho một rô bốt những khả năng này. Rô bốt có thể bắt chước một tác phẩm, nhưng không sáng tác được tác phẩm.

6. Và cuối cùng, “nghề” làm cha mẹ, một nghề không có trường nào dạy bài bản nhưng cha mẹ nào cũng biết thương con và từ đó tự .. sáng tạo ra rất nhiều phương thức để nuôi con. Những “sáng chế” này, khó có rô bốt nào, dù có được lập trình cẩn thận đến đâu, làm được. Rô bốt cũng không có khả năng yêu thương. Đó là chưa nói đến cái ấm áp và dịu dàng của vòng tay ôm ấp của cha mẹ mà trẻ nào cũng cần.

Nguyễn Huỳnh Mai

Liège, Bỉ