phân tích sự chuyển giao quyền của chủ nhợ sang Nhà nước trong trường hợp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trên nền pháp chế cổ xưa được để tùy vào quyền chủ nợ mà không cần phải cầu viện tới quyền lực Nhà nước dẫn đến bạo lực nên Nhà nước phải can thiệp vào mọi giai đoạn của sự thi hành để cấm đoán chủ nợ không được quyền tự xử và đồng thời trợ lực cho chủ nợ. Ngày nay, chủ nợ thông thường chỉ có thể thi hành cưỡng bức nếu có một quyết định thi hành đã có hiệu lực pháp luật, tức là phải có sự can thiệp của Toà án. Mặt khác, dù có quyết định thi hành, chủ nợ cũng không thể tự mình đem thi hành mà phải nhờ tới sự trợ lực của chấp hành viên, do đó, sự đốc thúc mang tính quyền lực nhà nước.
Từ các phân tích trên có thể thấy, hoạt động thi hành án dân sự nhằm mục đích phục vụ cho lợi ích tư, lợi ích của các cá nhân, tổ chức cụ thể, nhưng các lợi ích tư này lại được đảm bảo bằng quyền lực nhà nước.
Theo góc nhìn về quyền con người, Công ước châu Âu về nhân quyền coi quyền được thi hành án là quyền cơ bản của con người. Giáo sư, Tiến sỹ Burkhard Hess, Trường đại học Heidelberg, Cộng hòa liên bang Đức thì kể từ năm 1997 cho rằng, Tòa án nhân quyền Châu âu đã áp dụng Điều 6 không chỉ trong quá trình xét xử mà còn với cả quy trình, thủ tục thi hành án dân sự. Điều 6 có quy định người được thi hành án tức là người khởi kiện không những có quyền yêu cầu Tòa án xét xử công bằng trong một thời gian hợp lý mà còn có quyền yêu cầu khôi phục lại quyền và lợi ích hợp pháp của mình thông qua việc thi hành án hiệu quả trong một thời gian hợp lý nhằm thỏa mãn yêu cầu của người được thi hành án theo bản án, quyết định của Tòa án. Tất cả các quốc gia thành viên Châu Âu phải quy định trong hệ thống pháp luật quốc gia của mình một hệ thống tổ chức thi hành án và thủ tục thi hành án dân sự hiệu quả và công bằng, đây là quy định bắt buộc của Công ước Châu âu về nhân quyền.
Hiện nay, thi hành án dân sự là nội dung được nhiều nhà khoa học, nhà hoạt động thực tiễn quan tâm. Tác giả C.H. van Rhee A. Uzelac đã đánh giá về vai trò của hoạt động thi hành án như “bài kiểm tra cuối cùng cho công lý dân sự, là chìa khoá cho sự bảo vệ pháp lý đạt được hiệu quả mong muốn”. Ở Châu Âu, do yêu cầu phát triển kinh tế nên vai trò của thi hành án dân sự cũng là yêu cầu đặt ra đối với cải cách tư pháp. Bà Viviane Reding - Phó Chủ tịch Ủy ban Châu Âu nhận định: “Một hệ thống tư pháp hiệu quả và độc lập là một yếu tố then chốt để một quốc gia có thể thu hút đầu tư và kinh doanh. Đó là lý do vì sao một quyết định tư pháp được thi hành kịp thời, hiệu quả lại trở nên quan trọng và cũng là lý do mà yêu cầu cải cách nền tư pháp ở mỗi quốc gia thành viên Châu Âu được coi là một trong những yêu cầu quan trọng bắt buộc trong chiến lược phát triển kinh tế của Châu Âu”. Tiến sĩ Heike Gramckow - luật sư cao cấp của Nhóm cải cách tư pháp của Ngân hàng Thế giới có nhận định rằng, hiệu lực thi hành của các bản án dân sự là điều cần thiết cho niềm tin của công chúng vào các Tòa án, mà sự tin cậy này phụ thuộc rất nhiều vào hiệu quả của việc thi hành án.
Với vai trò quan trọng đó, khái niệm về thi hành án dân sự đã được các học giả trong nước và quốc tế nghiên cứu theo nhiều cách tiếp cận khác nhau từ mục tiêu, chủ thể, phân loại hoạt động, v.v….
Tác giả Nguyễn Công Bình cho rằng, nếu theo cách tiếp cận về phân loại hoạt động thì thi hành án dân sự được xem là một giai đoạn tố tụng dân sự với có thể đảm bảo được mục tiêu chung của toàn bộ quá trình tố tụng dân sự. Bản án thể hiện tính đúng – sai, phải – trái trong quyết định của tòa án. Quyết định của tòa án muốn được thực hiện trên thực tế cần phải căn cứ vào hiệu quả của công tác thi hành án. Vì vậy, thi hành án là giai đoạn tiếp theo của quá trình xét xử, chịu sự chi phối của quá trình xét xử. Ở giai đoạn này, cơ quan thi hành án dân sự áp dụng các biện pháp được pháp luật quy định để đưa chân lý trở thành hiện thực trong đời sống thực tế. Xét xử và thi hành án là hai mặt thống nhất của quá trình bảo vệ lợi ích của đương sự.
Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng, thi hành án dân sự là hoạt động hành chính - tư pháp. Thi hành án dân sự có tính chấp hành vì được tiến hành trong khuôn khổ pháp luật nhằm thực hiện các bản án và quyết định của Tòa án. Tuy nhiên, tính chất chấp hành trong thi hành án dân sự có những nét đặc trưng riêng biệt. Cơ sở để tiến hành các hoạt động thi hành án là các quy định của pháp luật, được thể hiện trong các văn bản quy phạm pháp luật và bản án, quyết định của Tòa án [văn bản áp dụng pháp luật]. Mục đích cuối cùng của hoạt động thi hành án dân sự nhằm bảo đảm cho các nội dung của các bản án, quyết định của Tòa án được thực thi, không phải là ban hành các văn bản áp dụng pháp luật hoặc các quyết định có tính điều hành - nét đặc trưng của cơ quan hành chính.
Khi định nghĩa thi hành án dân sự theo cách tiếp cận mục tiêu, tác giả Bùi Đức Tiến cho rằng, đây là hoạt động bảo đảm thực hiện đầy đủ kịp thời bản án, quyết định về dân sự có hiệu lực thi hành theo trình tự, thủ tục pháp luật quy định. Bản chất của thi hành án là quá trình thực tế hóa các quyền và nghĩa vụ theo bản án, quyết định có hiệu lực thi hành, tùy theo tính chất của bản án, quyết định, thì việc tổ chức thi hành án được thực hiện theo các trình tự, thủ tục có tính đặc thù nhất định.
Tác giả Hoàng Thế Anh đưa ra định nghĩa về thi hành án dân sự theo cách tiếp cận về chủ thể thì thi hành án dân sự là việc các bên đương sự - cơ quan, tổ chức, cá nhân bằng hành vi tích cực của mình tự nguyện chấp hành hoặc dưới sự tác động của cơ quan thi hành án dân sự thực hiện hành vi theo quy định của pháp luật để thi hành những phán quyết của Tòa án và các cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp.
Từ các góc độ tiếp cận về định nghĩ thi hành án dân sự như đã phân tích ở trên cho thấy, bản chất của các khái niệm về thi hành án dân sự ở Việt Nam đều có ba điểm chung:
- Đều là hoạt động nhằm thực hiện các bản án, quyết định của tòa án.
- Đều do một cơ quan độc lập với cơ quan có thẩm quyền xét xử thực hiện.
- Đều được thực hiện theo trình tự, thủ tục chặt chẽ do pháp luật quy định.
Nghiên cứu một số khái niệm thi hành án dân sự ở một số quốc gia trên thế giới, cho thấy có một số điểm tương đồng và khác biệt so với các điểm chung trong khái niệm về thi hành án dân sự ở Việt Nam. Sự tương đồng và khác biệt này xuất phát từ mô hình tổ chức thi hành án cũng như nhiệm vụ, quyền hạn mà pháp luật trao cho cơ quan có thẩm quyền tổ chức thi hành án.
Ở Trung Quốc, do pháp luật Trung Quốc không có một cơ quan chuyên trách riêng để tổ chức thi hành án mà giao cho thẩm phán thi hành án thực thi các bản án nên trong khái niệm sẽ không xuất hiện đặc điểm về thẩm quyền tổ chức thực hiện. Tác giả Qing - Yun Jiang trong cuốn sách “Court Delay and law enforcement in China - Civil process and economic perspective” cho rằng thi hành án dân sự là giai đoạn cuối cùng của thủ tục tố tụng dân sự, không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền của các bên mà còn tôn trọng luật pháp và thẩm quyền của Tòa án cũng như sự ổn định xã hội và phát triển kinh tế. Mục tiêu của bản án là xác định các quyền hợp pháp giữa các bên, trong đó việc khi thực thi các lệnh của Tòa án là thực hiện các quyền hợp pháp, từ quan điểm này, thủ tục thi hành án là tiếp tục thủ tục xét xử. Thi hành án dân sự và cơ quan thực hiện nó là một phần quan trọng của luật tố tụng dân sự.
Mô hình tổ chức thi hành án ở Đức được tổ chức theo hình thức lưỡng tính [có sự kết hợp giữa nhà nước và tư nhân], thì vấn đề chủ thể có thẩm quyền thực hiện cũng không được đặt ra. Cụ thể, thi hành án được coi là thủ tục thực thi bắt buộc, theo đó việc thực thi bắt buộc [Zwangsvollstreckung] là thủ tục được sử dụng để thực thi một yêu cầu luật pháp riêng tư bằng sự ép buộc công khai. Sức mạnh để thực thi nằm trong Nhà nước, hoạt động thông qua các đại diện của mình nhờ vào quyền lực có chủ quyền của nó.
Theo giáo sư Claude Brenner của Pháp đã định nghĩa về thủ tục thi hành án dân sự như sau: “Thủ tục thi hành án dân sự là những phương tiện mà các chủ nợ theo đuổi để thực thi các quyền của họ. Những phương pháp họ phải thực hiện để đạt được hiệu quả thi hành án”.
Tương tự với góc nhìn trên, Giáo sư P. Hoonakker cũng định nghĩa: “Thi hành án dân sự là tất cả các phương tiện pháp lý có sẵn cho các chủ nợ để cho phép họ thu được, bằng vũ lực, những khoản nợ thuộc về họ”.
Như vậy, khác với cách nhìn của các nhà khoa học Việt Nam và Trung Quốc, chủ thể trung tâm của hoạt động thi hành án dân sự là các công chức hoặc cơ quan công quyền, thì chủ thể trung tâm của hoạt động thi hành án dân sự là người được thi hành án [tức là chủ nợ]. Quan niệm này phù hợp với bản chất của hoạt động thi hành án dân sự là hoạt động nhằm phục vụ cho lợi ích tư, vì vậy, chủ thể của quyền lợi chính là trung tâm của hoạt động. Từ đó, pháp luật sẽ xây dựng các quy định để bảo vệ cho các quyền của các chủ thể trung tâm đó.
Từ những phân tích trên, khái niệm thi hành án dân sự có thể hiểu là một trình tự, thủ tục được pháp luật quy định do các chủ thể có thẩm quyền thực hiện để thi hành các bản án, quyết định hoặc các văn bản có giá trị thi hành.
Có rất nhiều cách phân loại thi hành án dân sự. Mỗi cách phân loại lại có ý nghĩa khác nhau. Có thể phân loại thi hành án dân sự dựa trên các tiêu chí: [i] loại bản án, quyết định cơ quan thi hành án dân sự phải tổ chức thi hành; [ii] loại đối tượng mà cơ quan thi hành án dân sự tác động để tổ chức thi hành án; [iii] biện pháp thi hành án mà cơ quan thi hành án dân sự áp dụng để tổ chức thi hành án.
Một là, dựa trên tiêu chí về loại bản án, quyết định cơ quan thi hành án dân sự phải tổ chức thi hành có thể phân chia thi hành án dân sự thành các loại sau:
- Thi hành án thừa kế: là việc tổ chức thi hành bản án, quyết định xét xử các vụ việc tranh chấp về thừa kế của Tòa án có hiệu lực thi hành.
- Thi hành án hôn nhân và gia đình: là việc tổ chức thi hành các bản án, quyết định xét xử các vụ việc tranh chấp hoặc các yêu cầu về hôn nhân và gia đình của Tòa án có hiệu lực thi hành.
- Thi hành án lao động: là việc tổ chức thi hành các bản án, quyết định xét xử các vụ việc tranh chấp hoặc các yêu cầu về lao động của Tòa án có hiệu lực thi hành.
- Thi hành án kinh doanh thương mại: là việc tổ chức thi hành các bản án, quyết định xét xử các vụ việc tranh chấp hoặc các yêu cầu về kinh doanh, thương mại của Tòa án có hiệu lực thi hành.
- Thi hành phần tiền trong bản án, quyết định hình sự: là việc tổ chức thi hành các phán quyết liên quan đến trách nhiệm dân sự, việc xử lý tài sản, tang vật, án phí trong bản án, quyết định hình sự.
- Thi hành phần tài sản trong bản án, quyết định hành chính: là việc tổ chức thi hành phần có liên quan đến phần tài sản trong phán quyết hành chính của Tòa án [như án phí, bồi thường thiệt hại…].
Hai là, dựa trên tiêu chí loại đối tượng mà cơ quan thi hành án dân sự tác động để tổ chức thi hành án, có thể phân chia thi hành án dân sự thành các loại sau:
- Thi hành án đối với tài sản là tiền
- Thi hành án đối với tài sản là giấy tờ có giá
- Thi hành án đối với tài sản là quyền sở hữu trí tuệ
- Thi hành án đối với tài sản là vật
- Thi hành án đối với tài sản là quyền sử dụng đất
- Thi hành án đối với nghĩa vụ buộc thực hiện hoặc không được thực hiện công việc nhất định.
Ba là, dựa trên tiêu chí biện pháp thi hành án mà cơ quan thi hành án dân sự áp dụng để tổ chức thi hành án, có thể phân chia thi hành án dân sự thành các loại sau:
- Tự nguyện thi hành án dân sự: là việc các bên đương sự tự thực hiện các quyền, nghĩa vụ theo các bản án, quyết định mà không cần sự tác động của sức mạnh cưỡng chế nhà nước.
- Cưỡng chế thi hành án dân sự: là việc các chủ thể có thẩm quyền dùng quyền lực nhà nước để yêu cầu các tổ chức, cá nhân thực hiện các quyền, nghĩa vụ đã được xác định trong bản án, quyết định được thi hành theo thủ tục thi hành án dân sự.
Nhiều nước trên thế giới lựa chọn cách phân loại thi hành án dân sự dựa trên tiêu chí thứ hai do sự khác biệt về đối tượng tác động dẫn đến sự khác biệt về nội dung điều chỉnh pháp luật. Tuy nhiên, các nước chỉ chủ yếu phân thành 04 loại là: thi hành án đối với tiền, thi hành án đối với động sản hữu hình, thi hành án đối với tài sản vô hình và thi hành án đối với bất động sản.
Claude Brenner [2019], Procédures civiles d’exécution, Éditions Dalloz, Paris, pg.4
Ngô Huy Cương [2013], Giáo trình Luật Hợp đồng - Phần chung, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, tr.84.
Nguyễn Mạnh Bách [1995], Pháp luật về hợp đồng, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.127.
Pierre Cagnoli [2018], Procédures civiles d’exécution, LGDJ, Lextenso éditions, Normandie, pg.9.
Nguyễn Mạnh Bách [1995], Pháp luật về hợp đồng, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.127.
Nguyễn Văn Nghĩa [2017], Vai trò của thi hành án dân sự qua lăng kính của các học giả quốc tế, Báo Pháp luật Việt Nam, Địa chỉ: //baophapluat.vn/tu- van-365/vai-tro-cua-thi-hanh-an-dan-su-qua-lang-kinh-cua-cac-hoc-gia-quoc-te- 345348.html, ngày 19/7/2017 [Truy cập: 19/4/2020].
C.H. van Rhee & A. Uzelac [2010], Enforcement and Enforceability – Tradition and Reform, Publisher Intersentia, Portland, p.25.
Nguyễn Văn Nghĩa [2017], Vai trò của thi hành án dân sự qua lăng kính của các học giả quốc tế, Báo Pháp luật Việt Nam, Địa chỉ: //baophapluat.vn/tu- van-365/vai-tro-cua-thi-hanh-an-dan-su-qua-lang-kinh-cua-cac-hoc-gia-quoc-te- 345348.html, ngày 19/7/2017 [Truy cập: 19/4/2020].
Dr Heike Gramckow [2012], Court Auctions: Effective Processes and Enforcement Agents, Address: //openknowledge.worldbank.org/handle/10986/18405, [Access to: 08/4/2020].
Nguyễn Công Bình [1998], “Mấy vấn đề về thi hành án dân sự trong việc soạn thảo Bộ luật Tố tụng dân sự”, Tạp chí Luật học, số [5] năm 1998, tr.36-38.
Lê Minh Tâm [2001], “Thử bàn mấy vấn đề lý luận về thi hành án”, Tạp chí Luật học [2], tr.21-25.
Bùi Đức Tiến [2018], Thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam, Luận án tiến sỹ Luật học, Học viện Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.31.
Hoàng Thế Anh [2015], Giám sát thi hành án dân sự, Luận án tiến sỹ Luật học, Khoa Luật Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội, tr.31.
Qing – Yun Jiang [2006], Court Delay and Law enforcement in China – Civil Process and Economic perspective, Publisher Deutscher Universitätsverlag, Wiesbaden.