Quan sát những từ in đậm trong các ví dụ sau và trả lời câu hỏi.
Sáng ra bờ suối, tối vào hang
Cháo bẹ rau măng vẫn sẵn sàng.
[Hồ Chí Minh. Tức cảnh Pác Bó]
Khi con tu hú gọi bầyLúa chiêm đang chín, trái cây ngọt dầnVườn râm dậy tiếng ve ngân
Bắp rây vàng hạt, đầy sân nắng đào.
Bắp và bẹ ở đây đều có nghĩa là "ngô". Trong ba từ bắp, bẹ và ngô, từ nào là từ địa phương, từ nào được sử dụng phổ biến trong toàn dân?
Đọc các ví dụ sau và trả lời câu hỏi.
a] Nhưng đời nào tình thương yêu và lòng kính mến mẹ tôi lại bị những rắp tâm tanh bẩn xâm phạm đến… mặc dầu non một năm ròng mẹ tôi không gửi cho tôi lấy một lá thư, nhắn người thăm tôi lấy một lời và gửi cho tôi lấy một đồng quà.
- Không ! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về.
[Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu]
Tại sao trong đoạn văn này, có chỗ tác giả dùng từ mẹ, có chỗ lại dùng từ mợ ? Trước Cách mạng tháng Tám 1945, trong tầng lớp xã hội nào ở nước ta, mẹ được gọi bằng mợ, cha được gọi bằng cậu ?
b]
- Chán quá, hôm nay mình phải nhận con ngỗng cho bài tập làm văn.
- Trúng tủ, hắn nghiễm nhiên đạt điểm cao nhất lớp.
Các từ ngữ ngỗng, trúng tủ có nghĩa là gì ? Tầng lớp xã hội nào thường dùng các từ ngữ này ?
III - Sử dụng từ ngữ địa phương, biệt ngữ xã hội
1. Khi sử dụng từ ngữ địa phương hoặc biệt ngữ xã hội, cần chú ý điều gì ? Tại sao không nên lạm dụng từ ngữ địa phương và biệt ngữ xã hội ?
2. Tại sao trong các đoạn văn, thơ sau đây, tác giả vẫn dùng một số từ ngữ địa phương và biệt ngữ xã hội ?
Đồng chí mô nhớ nữa, Kể chuyện Bình Trị Thiên,
Cho bầy tui nghe ví
Bếp lửa rung rung đôi vai đồng chí- Thưa trong nớ hiện chừ vô cùng gian khổ,
Đồng bào ta phải kháng chiến ra ri.
[Theo Nguyên Hồng, Nhớ]
- Cá nó để ở dằm thượng áo ba đờ suy, khó mõi lắm.
[Nguyên Hồng, Bỉ vỏ]
IV - Luyện tập
1. Tìm một số từ ngữ địa phương nơi em ở hoặc ở vùng khác mà em biết. Nêu từ ngữ toàn dân tương ứng.
Mẫu :
| Từ ngữ địa phương | Từ ngữ toàn dân |
| má, u, bầm | mẹ |
| heo | lợn |
| bông | hoa |
2. Tìm một số từ ngữ của tầng lớp học sinh hoặc của tầng lớp xã hội khác mà em biết và giải thích nghĩa của các từ ngữ đó [cho ví dụ minh họa].
3. Trong những trường hợp giao tiếp sau đây, trường hợp nào nên dùng từ ngữ địa phương, trường hợp nào không nên dùng từ ngữ địa phương ?
a] Người nói chuyện với mình là người cùng địa phương.
b] Người nói chuyện với mình là người ở địa phương khác.
c] Khi phát biểu ý kiến ở lớp.
d] Khi làm bài tập làm văn.
e] Khi viết đơn từ, báo cáo gửi thầy giáo, cô giáo.
g] Khi nói chuyện với người nước ngoài biết tiếng Việt.
4. Sưu tầm một số câu thơ, ca dao, hò, vè của địa phương em [hoặc của địa phương khác] có sử dụng từ ngữ địa phương.
5. Trao đổi trong nhóm các bài tập làm văn. Đọc và sửa giúp nhau các lỗi lạm dụng từ ngữ địa phương trong mỗi bài tập làm văn.
I - Từ ngữ địa phương [trang 56 SGK Ngữ Văn 8 tập 1]
- Bắp và bẹ ở đây đều có nghĩa là "ngô".
- Trong 3 từ : bắp, bẹ, ngô - từ "bẹ" là từ địa phương.
- Từ "ngô" là từ được sử dụng phổ biến trong toàn dân.
Ghi nhớ :
Khác với từ ngữ toàn dân, từ ngữ địa phương là từ ngữ chỉ sử dụng ở một [hoặc một số] địa phương nhất định.
II - Biệt ngữ xã hội [trang 57 SGK Ngữ Văn 8 tập 1]
Đọc các ví dụ sau và trả lời câu hỏi.
a] - Trong đoạn văn trên tác giả có chỗ dùng là “mẹ”, có chỗ lại dùng “mợ”. Bởi vì Trong lòng mẹ là hồi ký nên tác giả dùng từ “mẹ” – từ ngữ hiện tại. Nhưng những dòng đối thoại tác giả dùng từ “mợ” vì đoạn đối thoại đó nằm trong kí ức.
- Trước Cách mạng tháng Tám 1945, mẹ được gọi bằng "mợ", cha được gọi bằng "Cậu" trong tầng lớp trung lưu, thượng lưu.
b] Các từ ngữ "ngỗng", "trúng tủ" là các từ dùng hạn chế trong tầng lớp học sinh hiện nay n:
- Ngỗng : điểm 2
- Trúng tủ : trúng với sự chuẩn bị
Ghi nhớ :
Khác với từ ngữ toàn dân, biệt ngữ xã hội chỉ được dùng trong một tầng lớp xã hội nhất định.
III - Sử dụng từ ngữ địa phương, biệt ngữ xã hội
Câu 1 phần III trang 57 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 :
- Phải chú ý đến tình huống giao tiếp khi sử dụng hai lớp từ này.- Không nên lạm dụng từ ngữ địa phương và biệt ngữ xã hội vì không phải ai cũng hiểu được.
Câu 2 phần III trang 57 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 :
Trong các đoạn thơ, đoạn văn, tác giả vẫn sử dụng một số từ ngữ địa phương và biệt ngữ xã hội bởi những từ ngữ đó tạo nên giá trị tu từ cho thơ, văn để tô đậm màu sắc địa phương, màu sắc tầng lớp xã hội của ngôn ngữ, tính cách xã hội.
Ghi nhớ :
- Việc sử dụng từ ngữ địa phương và biệt ngữ xã hội phải phù hợp với tình huống giao tiếp. Trong thơ văn, tác giả có thể sử dụng một số từ ngữ thuộc hai tầng lớp này để tô đậm màu sắc địa phương, màu sắc tầng lớp xã hội của ngôn ngữ, tích cách nhân vật.
- Muốn tránh lạm dụng từ ngữ địa phương và biệt ngữ xã hội, cần tìm hiểu các từ ngữ toàn dân có nghĩa tương ứng để sử dụng khi cần thiết.
IV - Luyện tập
Câu 1 phần IV trang 58 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 : Tìm một số từ ngữ địa phương nơi em ở hoặc ở vùng khác mà em biết. Nêu từ ngữ toàn dân tương ứng.
| Từ ngữ địa phương | Từ ngữ toàn dân |
| Má [Nam Bộ] | Mẹ |
| Bọ [Nghệ Tĩnh] | Cha |
| Mô [Nghệ Tĩnh] | Đâu |
| Cây viết [Nam Bộ] | Cây bút |
| O [Hà Tĩnh] | Cô |
Câu 2 phần IV trang 59 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 : Tìm một số từ ngữ của tầng lớp học sinh hoặc của tầng lớp xã hội khác mà em biết và giải thích nghĩa của các từ ngữ đó [cho ví dụ minh họa].
- quay cóp : nhìn tài liệu trong giờ kiểm tra, giờ thi
- cớm : công an
- trượt vỏ chuối : chỉ việc thi trượt
Câu 3 phần IV trang 59 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 : Trong những trường hợp giao tiếp sau đây, trường hợp nào nên dùng từ ngữ địa phương, trường hợp nào không nên dùng từ ngữ địa phương ? Trong những trường hợp giao tiếp sau đây, trường hợp nào nên dùng từ ngữ địa phương, trường hợp nào không nên dùng từ ngữ địa phương ?
- Những trường hợp nên dùng từ ngữ địa phương : a
- Những trường hợp không nên dùng từ ngữ địa phương : b, c, d, e, g
Câu 4 phần IV trang 59 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 : Sưu tầm một số câu thơ, ca dao, hò, vè của địa phương em [hoặc của địa phương khác] có sử dụng từ ngữ địa phương.
Bầm ơi, có rét không bầm
Heo heo gió núi, lâm thâm mưa phùn.
[Tố Hữu, Bầm ơi]
Trèo lên trên rẫy khoai lang
Chẻ tre đan sịa cho nàng phơi khoai.
[Hò ba lí của Quảng Nam]
Câu 5 phần IV trang 59 - SGK Ngữ Văn 8 tập 1 : Trao đổi trong nhóm các bài tập làm văn. Đọc và sửa giúp nhau các lỗi lạm dụng từ ngữ địa phương trong mỗi bài tập làm văn.
Học sinh tự thực hiện