Tại sao phương Tây vượt trội Review

Nhà khảo cổ – sử học Anh GS. Ian Morris đang dạy sử tại Đại học Stanford, California. Ông vừa ra cuốn “Ai lãnh đạo thế giới? Tại sao các nền văn minh cai trị hay bị trị” (Bản tiếng Anh là: “Why the West rules – for now: The patterns of History, and What They Reveal about the Future”; bản tiếng Việt tên là: “Tại sao phương Tây vượt trội?”) gây chấn động toàn cầu. Ở đó ông nói về các hình mẫu cơ cấu lịch sử phát triển, nguyên nhân phương Tây thống trị và đột biến lịch sử sắp xảy ra.

Trong cuốn sách này Ian Morris lật lại lịch sử loài người 15.000 năm qua đặng trả lời câu hỏi, vì sao phương Tây đạt được vị thế thượng phong 200 năm qua – và như thế bao lâu nữa?

Rõ ràng là lịch sử không tuân thủ thuyết quyết định, không tiên đoán được cho bước phát triển dài hạn, bởi lẽ nếu không thì lịch sử đã phải tuân theo những quy luật được biết sẵn từ đầu. Phép thử vĩ đại nhất nhằm tìm ra công thức toàn cầu cho lịch sử phát triển là của Marx: xã hội phong kiến, chủ nghĩa tư bản, xã hội chủ nghĩa. Nhưng ông lại cho rằng phương Đông bị chế độ chuyên chế trị vì nên không thể theo kịp con đường tiến bộ của phương Tây. Tiến bộ này do cuộc cách mạng công nghiệp đẻ ra. Nhưng không có nghĩa là chẳng có những con đường khác.

Kể từ giai đoạn cuối của thời kỳ băng hà trong 14.000 năm, phương Tây luôn tiến trước phương Đông. Rồi khoảng 540 năm sau CN, khi đế quốc La Mã tàn lụi thì phương Đông lại đi trước phương Tây cho đến thế kỷ 18. Nhưng người Anh phát minh ra máy hơi nước không phải tình cờ. Lịch sử thế giới không theo thuyết quyết định mà cũng chẳng theo hình mẫu ngẫu nhiên. Lại phải quy về Marx, con người làm nên lịch sử, nhưng không phải từ hư không, do những thứ mình tự chọn, mà ở hoàn cảnh đã cho.

Lịch sử xảy ra theo những hình mẫu nhất định. Con người phản ứng nếu có sức ép tác động lên hoàn cảnh sống của họ. Vậy định đề hài hước của Ian Morris là: “Thay đổi do những người lười biếng, tham lam, sợ hãi tác động, những người này tìm những con đường dễ dàng, an toàn, mang lại lợi nhuận nhiều hơn cho cuộc sống của họ. Khi đó họ hiếm khi biết lẽ ra họ đang làm gì”.

Thực vậy, đó là những hằng số nhân học, con người nếu xét theo nhóm đều như nhau. Họ luôn thử nghiệm để làm cho cuộc sống dễ dàng hơn và gia tăng thịnh vượng. Họ thực hiện những bước nhảy vọt lớn nhất khi những thời kỳ khốn khó đòi hỏi phải có những biện pháp cực đoan. Sợ hãi thúc đẩy phát triển.

Lịch sử là một chuỗi những thích nghi với thế giới mà nó luôn đặt ra những vấn đề mới. Để nghiên cứu tiến trình cơ cấu của lịch sử, phải dùng ba công cụ: sinh học nói cho ta biết, vì sao con người là loài vật thông minh thúc đẩy xã hội phát triển; xã hội học cho ta biết, con người làm cái đó như thế nào – trong cộng đồng có tổ chức với những người khác, ở thành phố, nhà nước hay thậm chí đa quốc gia; và địa lý cho ta biết, vì sao chính phương Tây chứ không phải nơi nào khác 200 năm nay trị vì thế giới. Sinh học và xã hội học giải thích các quy luật đúng cho tất cả mọi người dù họ sống ở đâu và vào lúc nào, địa lý giải thích những khác biệt trong hành động và những khả năng của họ.

Vùng gốc nền văn minh của chúng ta phát triển cuối thời kỳ băng hà 9500 năm trước CN ở khu vực Địa Trung Hải nơi khí hậu thuận lợi cho động và thực vật, rồi sau lan ra châu Âu. Sau đó 2000 năm quá trình tương tự lại diễn ra ở Trung Hoa, đó là trung tâm văn minh cổ thứ hai của nhân loại. Chính sự khác biệt địa lý này tạo sự khác biệt Đông Tây. Chỉ nhờ địa lý thuận lợi mà phát triển kinh tế mạnh ở Tây Âu thế kỷ XV, XVI ở Tây Ban Nha, Pháp và Anh, nhất là hàng hải sang Tân Thế Giới. Lẽ ra người Trung Hoa cũng có thể làm việc đó. Hoạn quan Zheng He năm 1405 với 300 thuyền cùng 27000 thủy binh khi đó đã có la bàn và bản đồ chính xác, đến Xây Lan (Sri Lanca) nhưng chỉ dừng lại Ấn Độ Dương là đủ, trong khi Christophe Colomb năm 1492 với ba thuyền cùng 90 thủy binh đến tận châu Mỹ.

Tuy nhiên Tây Âu có tinh thần sáng tạo vượt trội ở thời kỳ Khai Sáng văn hóa lý tính, tự do tư tưởng, trách nhiệm cá nhân. Các triết gia và nhà khoa học đặt ra những vấn đề mà bước phát triển xã hội đòi hỏi. Mỗi thời đại lịch sử có tư duy mà nó cần. Sau khi tìm ra Tân Thế giới, Tây Âu cần kỹ thuật mới và các chuẩn mực chính xác để đo thế giới. Thời kỳ Phục hưng, Khai sáng và Cách mạng khoa học không phải là nguyên nhân mà là hệ quả của phát triển xã hội, như Marx nói: tồn tại quyết định ý thức. Không thể thay đổi thế giới bằng ý chí. Những con người bình thường, biết tính toán và thích nghi thành công hơn những tài năng lập dị. Lọc lựa theo tiến hóa ưu tiên hiện thực chủ nghĩa của tư duy lành mạnh của con người. Trong khi đó phương Đông không có bắt buộc cần phải có một tiền đề tư duy mới.

Ian Morris quan niệm phát triển xã hội là khả năng một quốc gia kiến tạo một môi trường vật chất, kinh tế, xã hội và tri thức của mình. Chỉ số mà ông lập được tính bằng các dữ liệu khảo cổ và lịch sử từ 4 đặc trưng: tiêu thụ năng lượng, tổ chức chính trị – xã hội, sức mạnh quân sự, kỹ thuật thông tin. Như vậy phát triển không đồng nghĩa với tiến bộ. Đo và so sánh phát triển không phải là phương pháp để đánh giá đạo đức các cộng đồng khác nhau. Khi ở cuộc chiến tranh nha phiến 1839 – 42, các tàu Anh đánh tan các tàu Trung Hoa trên sông Dương Tử, đó không phải hành động can đảm về đạo đức học mà biểu dương ưu việt của phương Tây.

Nhưng nay đã đổi chiếu. Năng lực kinh tế Trung Quốc sẽ ngang Hoa Kỳ trong 10 – 20 năm tới. Các chỉ số khác như tiêu thụ năng lượng đầu người, sức mạnh quân sự, kỹ thuật thông tin có thể lâu hơn, nhưng đến 2050, phương Đông sẽ vượt qua phương Tây. Vấn đề là liệu các giá trị phổ biến của phương Tây có thắng không. Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và Singapore đã chuyển từ chế độ chuyên chế sang dân chủ. Tuy nhiên trong lịch sử, hết sức bất thường là một trung tâm quyền lực mới thay thế cái cũ lại chấp nhận phương pháp tư duy và dạng điều hành của nó. Sau 1945 châu Âu Mỹ hóa hơn chứ không ngược lại là Hoa Kỳ trở nên Âu hóa hơn.

Một thế giới phương Đông tương lai chắc chắn vẫn sẽ chuyên quyền, độc đoán, ít tự do hơn so với phương Tây hiện nay. Có thể do giới lãnh đạo dị ứng do kinh nghiệm lịch sử để lại với các cuộc bạo loạn nông dân mà không chỉ các triều đại tan rã mà cả đế quốc cũng bị xé tan tành.

Tuy ngày nay cuộc tranh giành bá chủ giữa phương Tây và phương Đông ít có khả năng dẫn đến chiến tranh vì nó chẳng có lợi cho cả đôi bên, và với Trung Hoa, theo truyền thống Khổng Tử với nghệ thuật lãnh đạo nhà nước hòa bình, giới tinh hoa không bao giờ coi chiến tranh là tiếp tục chính trị bằng những biện pháp khác. Nhưng dẫu sao quá khứ Trung Hoa vẫn có dấu vết bạo lực. Có lẽ lãnh đạo Trung Hoa nay thận trọng với yếu kém quân sự của họ hơn là truyền thống Khổng Tử.

Nếu nhìn theo tầm ngắn, tồn tại rối loạn các dự báo mâu thuẫn nhau. Đó là do chúng ta đã đến một điểm mà khả năng ngoại suy sẽ phá tung sức tưởng tượng. Nếu phát triển xã hội cứ tiếp tục tăng tốc như trong thế kỷ 20, đến giữa 2000 – 2050 nó sẽ đạt đến mức độ tăng gấp đôi so với những gì 15000 năm qua đạt được, nghĩa là từ thời ăn lông ở lỗ đến thế kỷ nguyên tử. Và đến 2100 lại một lần nữa tăng gấp đôi.

Tiến hóa hiện nay không gì so sánh được. 40 năm tới sẽ là thời kỳ quan trọng nhất của lịch sử loài người. Tốc độ phát triển xã hội không chỉ làm thay đổi tác động đến địa lý mà cả các điều kiện sinh học và xã hội của loài người.

Biến đổi kỹ thuật sẽ nhất thể hóa thế giới tới mức, mâu thuẫn hàng ngàn năm nay giữa Đông và Tây sẽ hoàn toàn vô nghĩa – nếu như chúng ta kiểm soát được quá trình. Như đế chế La Mã thời tan rã, nay chúng ta cũng đã đạt đến trần nhà mà phải chọc thủng. Hoặc chúng ta đạt tới bước chuyển đổi vượt xa cả cuộc cách mạng công nghiệp và nó sẽ giải được phần lớn các vấn đề hiện nay của chúng ta, hay chúng ta rơi vào một tai họa mà từ xưa tới nay chưa từng gặp. Khi đó các dấu hiệu của tận thế sẽ lại tăng tốc: biến đổi khí hậu, nạn đói, dịch bệnh, các dòng di dân, các thể chế nhà nước thay nhau sụp đổ.

Tuy nhiên ở tư cách nhà sử học. GS. Ian Morris tin rằng chúng ta biết những vấn đề mà hiện nay chúng ta đối mặt, rõ hơn người La Mã biết những vấn đề của họ thời xưa nhiều hơn. Bởi vậy thế kỷ 21 sẽ có thể thật sự phát triển tư duy mà thời đại chúng ta đang cần tới.

Bài viết của Ngụy Hữu Tâm. Trích đăng lại từ CSCI INDOCHINA 

Nếu bạn là người quan tâm đến lịch sử loài người và am hiểu kiến thức địa lý, chắc hẳn bạn đã từng thắc mắc rằng tại sao các nước phương Tây luôn phát triển hơn các nước ở những khu vực khác không? Sự khác biệt giữa phương Tây - phương Đông là gì?

Mua tại Tiki Mua tại Fahasa Mua tại Shoppe

Để trả lời cho những thắc mắc trên, mời các bạn hãy cùng tìm hiểu qua cuốn sách Tại sao phương Tây vượt trội? mà mình sẽ review trong bài viết sau đây.

Xem thêm: Hành trình về Phương Đông - Khám phá văn hóa phương đông

Đôi nét về tác giả cuốn sách Tại sao phương Tây vượt trội?

Tác giả của cuốn sách này là Ian Morris, ông là giáo sư, nhà sử học và đã giữ nhiều chức vụ liên quan đến lĩnh vực khoa học xã hội mà ông theo đuổi, Morris từng là Phó trưởng khoa Nhân văn và Khoa học thuộc trường Stanford, Chủ tịch Khoa Kinh điển và Giám đốc Viện Lịch sử Khoa học Xã hội, đồng thời là người sáng lập ra Trung tâm Khảo cổ học Stanford.

Chính vì những vai trò này đã giúp cho tác giả Ian Morris có động lực viết nên cuốn sách Tại sao phương Tây vượt trội? Do nội dung của cuốn sách này có liên quan rất nhiều đến các lĩnh vực khác nhau như lịch sử, địa lý, khảo cổ học… nên ông đã cần đến sự tham khảo và hỗ trợ của các nhà khoa học trong nhiều lĩnh vực khác nhau để đem đến nội dung chuẩn xác và có góc nhìn đa dạng nhất cho chủ đề này.

Mua tại Tiki Mua tại Fahasa Mua tại Shoppe

Trong cuốn sách này, tác giả Ian Morris sẽ đưa người đọc tìm hiểu chi tiết về thời điểm con người xuất hiện và cách phương Đông và phương Tây hình thành như thế nào? Cũng phân tích các sự kiện chặt chẽ để trả lời thỏa đáng cho câu hỏi: Tại sao phương Tây vượt trội?

Cuốn sách này đã từng đạt giải A New York Times Notable Book vào năm 2011.

Xem thêm: Từ tốt đến vĩ đại - Cuốn sách kinh doanh tạo nên thành công

Nội dung cuốn sách Tại sao phương Tây vượt trội là gì?

Mở đầu cuốn sách này, tác giả sẽ bắt đầu phân tích về tổng thể lịch sử của loài người với hơn 15.000 năm qua, Morris đã cho người đọc có cái nhìn rõ nét nhất về việc phương Đông và phương Tây được hình thành và phát triển như thế nào, qua đó giúp chúng ta có được những phác họa sinh động về thế giới cách đây cả ngàn thập kỷ để làm tiền đề giúp tác giả đi sâu và nội dung chính của cuốn sách này. 

Trước giờ, nhiều người thường hay lầm tưởng rằng phương Tây đã trở nên phát triển và thống trị cả thế giới từ hơn 500 năm về trước, tuy nhiên sự thật là phương Tây mới chỉ đi lên và bành trướng thế giới chỉ khoảng 200 năm trở lại đây, đúng vào thời điểm Chiến tranh Nha phiến vào năm 1842 nổ ra. 

Khi đó, tất cả mọi thứ đến từ phương Tây đều có sức ảnh hưởng đến tất cả mọi nơi trên thế giới, bao gồm cả phương Đông, nhất là ở Trung Quốc lúc bấy giờ. Hầu hết những vật dụng, thiết bị tân tiến được phục vụ cho chiến tranh lúc đó đều do người Anh sản xuất và xuất hiện ở khắp nơi trên thế giới, bao gồm những chiếc tàu vỏ sắt đầy uy lực mạnh mẽ nhất lúc bấy giờ.

Đó cũng chính là lợi thế giúp cho những người phương Tây nói chung và người Anh nói riêng có cơ hội được thám hiểm và khám phá mọi nơi trên toàn cầu.

Quay trở lại với câu hỏi: "Tại sao Phương Tây vượt trội?", đầu tiên tác giả Morris đã tìm hiểu về khái niệm vượt trội ở đây nghĩa là gì? Qua đó, Morris đã đưa ra 4 tiêu chí để đánh giá về sự phát triển của một xã hội văn minh bao gồm: khả năng tiêu hao năng lượng, mức độ quy hoạch hóa đô thị, mức độ cập nhật thông tin và nguy cơ xảy ra chiến tranh là như thế nào?.

Để đưa ra được những đánh giá này, tác giả Morris đã trình bày các biểu đồ được in trong sách để làm dẫn chứng số liệu dựa vào thống kê toán học. Qua đó, Morris đã cho thấy mực độ phát triển của Phương Tây hoàn toàn vượt trội và khác biệt so với phương Đông trong suốt hơn 16000 năm qua. 

Mua tại Tiki Mua tại Fahasa Mua tại Shoppe

Sau đó, để giải thích thêm vì sao từ trước đến nay phương Tây luôn vượt trội hơn so với phương Đông, tác giả Morris đã đưa ra thêm một lý thuyết về sự phát triển xã hội của loài người. Theo lý thuyết mà ông đã nêu trong cuốn sách này, thì sự phát triển xã hội loài người được diễn ra nhờ vào ba yếu tố chính đó là sinh học, xã hội học và địa lý.

Trong đó, tác giả đã phân tích rất chi tiết về 3 yếu tố quan trọng này, Về mặt sinh học, người phương Tây được thừa hưởng một cấu trúc gen cơ thể dẻo dai, vượt trội, và có khả năng thích ứng tốt với mọi sự thay đổi của tự nhiên.

Về mặt xã hội, họ phải sống trong một xã hội đầy bất ổn nhưng lại có cấu trúc xã hội tốt?

Hay về mặt vị trí địa lý, phương Tây có điều kiện khí hậu thích hợp để sinh sống và phát triển kinh tế hơn phương Đông? Đó là những thắc mắc sẽ được giải đáp khi bạn đọc cuốn sách này.

Xem thêm: Review sách Tôi Tài Giỏi, Bạn Cũng Thế! - Adam Khoo

Vì sao nên đọc cuốn sách Tại sao phương Tây vượt trội này?

Lúc đầu khi nhìn qua tên gọi của cuốn sách này, chắc hẳn nhiều người sẽ nghĩ rằng chúng có nội dung khô khan và hàn lâm, tuy nhiên thực tế thì đây là một cuốn sách chứa đựng rất nhiều kiến thức bổ ích mà bạn trước giờ ít khi nào biết đến, do đó Tại sao phương Tây vượt trội sẽ là cuốn sách phù hợp với tất cả đối tượng người đọc, nhất là những ai đam mê và muốn tìm hiểu về khoa học tự nhiên, kinh tế, và thế giới.

Khi nghiêm túc đọc cuốn sách này, bạn sẽ dần bị cuốn hút vào những nội dung mà tác giả đã trình bày một cách rất logic và rõ ràng, thậm chí có một vài phần  tác giả chưa giải thích cặn kẽ lắm càng làm cho bạn muốn tìm hiểu chuyên sâu hơn nữa.

Bên cạnh đó, nội dung của cuốn sách này còn cho thấy rằng sự thống trị và vượt trội của phương Tây tuy lâu dài nhưng chưa chắc bền vững, bởi lẽ những biến động của tự nhiên và xã hội luôn hiện hữu, do đó nhân loại cần phải sáng tạo và tìm ra dạng thức sống mới để tránh bị hủy hoại bởi mẹ thiên nhiên.

Ông cũng đã chia sẻ trong tác phẩm này như sau:

“Một trong những lý do khiến người ta quan tâm đến việc vì sao phương Tây thống trị là do họ muốn biết liệu điều đó sẽ còn tiếp diễn, trong bao lâu và như thế nào - tức là, điều gì sẽ xảy ra tiếp theo, phương Tây sẽ còn thống trị trong bao lâu là một câu hỏi mấu chốt”.

Nhất là trong thời điểm hiện nay, khi môi trường và khí hậu đang ngày càng bị ô nhiễm thì chính con người cần tìm cách đối phó và khắc phục thay vì tìm cách để “vượt trội” hơn. 

Mua tại Tiki Mua tại Fahasa Mua tại Shoppe

Xem thêm: Review sách Những Nguyên Tắc Thành Công - Jack Canfield

Lời kết

Đối với nhiều nhà phê bình và chuyên gia sau khi gấp lại những trang sách cuối cùng của tác phẩm này cũng đã có những lời cảm nhận như sau:

“Đây là cuốn sách mới nhất về một lý thuyết hợp nhất lịch sử mà chúng ta có được. Với sự tinh tế và uyên bác, Ian Morris đã khai triển những kỹ thuật và hiểu biết sâu sắc về lịch sử cổ đại theo cách nhìn mới để giải đáp câu hỏi lớn nhất trong lịch sử: Tại sao phương Tây đánh bại phần còn lại của thế giới? Tôi yêu thích cuốn sách này.” - Niall Ferguson – Tác giả “Văn minh phương Tây và phần còn lại của thế giới”

Mong rằng đối với những ai sau khi đọc xong cuốn sách này, sẽ tự mình trả lời được câu hỏi Tại sao phương Tây vượt trội? Đây có là một trong những cuốn sách chứa đựng nhiều kiến thức liên quan đến lịch sử và tự nhiên mà mọi người nên tìm đọc thử.

Còn đối với những ai đã từng đọc qua cuốn sách này rồi, hãy chia sẻ cảm nghĩ của bạn về cuốn sách này trong phần bình luận bên dưới nhé! Xin cảm ơn! 

Mua tại Tiki Mua tại Fahasa Mua tại Shoppe