Cảnh kẹt xe ở bến phà Mỹ Thuận đầu thập niên 1960 - Ảnh tư liệu
Bởi nửa đầu thế kỷ 20, người Pháp đã lỡ hẹn, rồi 20 năm nỗ lực của chính quyền Sài Gòn với các nhà thầu Mỹ, Nhật, Hàn cũng không đi đến đâu...
"Tôi nhớ hôm khánh thành cầu Mỹ Thuận ngày 21-5-2000, cố Thủ tướng Phan Văn Khải dẫn cả mẹ đi thăm. Bà và người dìu bị lẫn vào "biển" người dân nô nức tham quan. Ông Sáu Khải rất vui, hỏi chúng tôi liên tục về cây cầu và chốc chốc cũng ngoái hỏi thăm: "Mẹ tui đâu rồi?".
Và ông lại tiếp tục cười khi biết bà đang vui vẻ bên đồng bào ở phía sau ..." - 20 năm đã trôi qua với biết bao đổi thay, nhưng ông Đỗ Ngọc Dũng, nguyên phó tổng giám đốc Ban Quản lý dự án cầu Mỹ Thuận, vẫn nhắc nhớ kỷ niệm xúc động khó quên.
Qua sông phải "lụy" phà
Ông Đỗ Ngọc Dũng khẳng định đây là cây cầu đi vào lịch sử Đồng bằng sông Cửu Long, thậm chí của cả Việt Nam với rất nhiều điều đặc biệt như thời gian thi công nhanh chỉ trong ba năm, kỹ thuật cầu dây văng mới nhất được áp dụng và bảo đảm an toàn tuyệt đối cho công trình.
Tuy nhiên, điều đặc biệt nhất trong những điều đặc biệt mà chính lãnh đạo đất nước thời ấy và những người làm cầu cũng không ngờ là sự quan tâm của người dân. Hiếm có sự kiện nào mà người dân lại hân hoan tụ về đông như thế.
Từ đêm hợp long đến buổi sáng khánh thành cầu Mỹ Thuận, đồng bào các nơi tụ về đứng kín cả cây cầu dài bắc qua sông Tiền. Thậm chí, đường dẫn lên cầu và hai bên bờ sông cũng rợp bóng dân...
Ngược thời gian trở lại quá khứ, để có được cây cầu mở rộng cửa ngõ miền Tây Nam Bộ này là cả một hành trình rất dài với biết bao thời cuộc máu lửa, thăng trầm đằng đẵng cả thế kỷ.
"Tôi nhớ khoảng tháng 9 năm 1955 đã cùng gia đình qua phà Mỹ Thuận để về khu dinh điền Cái Sắn, Kiên Giang. Hôm đó hình như là nước lũ đổ, chiếc phà nhỏ chở đoàn người di cư bị chết máy, trôi theo dòng nước.
Phải khó khăn lắm, một chiếc tàu khác mới kéo được phà chúng tôi an toàn qua bên bờ Vĩnh Long" - cụ ông Nguyễn Văn Ngọc đã ở tuổi 84 vẫn chưa quên kỷ niệm những ngày đầu di cư từ miền Bắc vào Nam.
Trước khi người Pháp khởi lập phà động cơ hơi nước vào khoảng đầu thế kỷ 20, khu vực bến Mỹ Thuận đã có đò qua sông của người dân địa phương.
Tuy nhiên, theo trí nhớ truyền đời của các bậc cao niên đôi bờ sông Tiền, thì đò nhỏ qua sông thời kỳ đó rất vắng khách. Bởi trước khi người Pháp mở mang công lộ về lục tỉnh, dân cư vùng này chủ yếu đi đường sông rạch, nhà nào cũng có xuồng ghe thay cho chiếc xe sau này.
Từ buổi ban đầu người Pháp làm phà còn ít khách, bến Mỹ Thuận dần dần chứng kiến cảnh kẹt xe ngay từ thập niên 1940 - 1950.
Báo Lẽ Sống của Sài Gòn số ra ngày 31-10-1955 đã đăng bài "Nạn kẹt xe tại bắc Mỹ Thuận" với những lời lẽ rất nóng: "Đây là tiếng nói hành khách từ Sài Gòn về các tỉnh Hậu Giang kể lại. Tối nay, hành khách có dịp từ Sài Gòn về các tỉnh Hậu Giang đều bị trải qua nhiều vất vả thảm thương tại bến bắc Mỹ Thuận, vì nạn kẹt xe chở họ đến rồi đều phải đậu hết lại... chờ bắc [phà].
Mặc dầu đường thông thương từ Sài Gòn về lục tỉnh đã được xả cảng cho xe cộ chạy tự do lâu rồi, nhưng bắc Mỹ Thuận mỗi ngày chỉ khởi sự chạy chuyến đầu tiên vào lúc 6 giờ, nên tất cả xe cộ phải chờ tới giờ ấy mới có bắc mà qua sông.
Thành thử người gấp công việc, chịu khó thức khuya để kịp lên xe tại bến Sài Gòn, nhiều khi tới đó rồi lại hoàn toàn thất vọng. Vì trong lúc chờ bắc, xe nhà binh tới, lẽ tự nhiên là các xe khác lại phải chờ nữa. Quyền ưu tiên qua bắc bao giờ cũng là của xe nhà binh.
Khổ nỗi lúc này mùa mưa, hành khách phải ướt át và nheo nhóc. Hơn nữa, cũng nhọc cho người có phận sự sắp đặt trật tự tại đó, và chỗ xe được sắp đặt chờ bắc là một chỗ sình lầy, lồi lõm rất có thể gây tai nạn cho xe cộ.
Vì mục đích chăm lo cho dân chúng trong tất cả mọi phương diện và nhất là để tỏ rõ sự an ninh đã vãn hồi khá lâu rồi trong xứ, dân chúng yêu cầu Nha Công chánh Nam Việt và nhà cầm quyền địa phương nói trên đây nên lệnh đổi giờ cho bắc Mỹ Thuận chạy sớm hơn thuở giờ...".
Cuối bài viết, báo Lẽ Sống đề nghị phà Mỹ Thuận bắt đầu hoạt động từ 5 giờ sáng, thì hai tháng sau tổng giám đốc Nha Công chánh Nguyễn Văn Dinh đã đề nghị bộ trưởng công chánh và giao thông cho phà hoạt động từ 4 giờ đến 22 giờ và những lúc cần thiết thì cho chạy suốt đêm. Đề nghị này được thực hiện sau đó...
Bến phà Mỹ Thuận năm 1965 vẫn còn rất lụp xụp, tạm bợ - Ảnh tư liệu
Lách vé và những tai nạn
"Những năm cuối thập niên 1950, thỉnh thoảng chúng tôi có việc từ Kiên Giang lên Sài Gòn đều qua phà Mỹ Thuận. Tôi nhớ hồi đó, phà hay kẹt vào các buổi đầu sáng, trưa và chiều tối đúng tầm xe Sài Gòn hay các tỉnh chạy tới phà.
Cha mẹ tôi hay mang cơm và cá khô theo để ăn trong lúc đợi phà" - ông Ngọc kể thêm kẹt nặng nhất là mỗi khi có đoàn quân xa qua phà, tất cả các xe đều phải đi sau.
Sang năm 1960, để giảm tải cho bắc Mỹ Thuận vào ban ngày, nhà chức trách đã tăng thêm giờ phà hoạt động đêm, trong khi tăng giá vé qua phà ban ngày. Các nhà xe nào muốn lợi giá vé thì sắp đặt giờ xuất bến để qua phà ban đêm.
Tuy nhiên, biện pháp này đã gặp sự phản đối quyết liệt của các nhà xe lớn. Nhiều hãng vận tải lớn như Đức Hiệp, Đại Đồng, Đại Hưng, Lập Thành, Hiệp Lợi đã ngồi lại với nhau lập "Liên hiệp vận tải Sài Gòn - Cà Mau" để tìm cách giảm chi phí qua phà Mỹ Thuận.
Cuối cùng, họ đã thống nhất cách lập cùng lúc hai đội xe từ Sài Gòn đến bờ Bắc Mỹ Thuận và đội xe từ bờ Nam Mỹ Thuận xuống các tỉnh miền Tây. Xe vận chuyển hành khách từ Sài Gòn đến phà dừng lại cho khách đi bộ qua phà để lên xe đợi sẵn ở bờ bên kia và ngược lại.
Như vậy, các hãng sẽ không phải tốn tiền vé xe qua phà. Với 9 hãng và gần 30 xe hoạt động kiểu này đã làm bến phà Mỹ Thuận thất thu suốt nhiều tháng năm 1960.
Trong lịch sử hoạt động của phà Mỹ Thuận, hiếm có tai nạn nghiêm trọng xảy ra. Nhưng trước năm 1975 cũng từng có những vụ đụng phà và chìm xe ở đây.
Tài liệu Nha Kiều lộ ghi lại ngày 3-2-1958, chiếc xe khách mang biển số NDC 579 do tài xế Đinh Văn Hoàng ở Xóm Mới, Gò Vấp, chở dân di cư về Hậu Giang đang lên chiếc phà 25 tấn số 4E25 thì bị chết máy và tuột chìm xuống sông làm chết một số người, trong đó có trẻ em.
Sang đêm ngày 27-9-1963, hai chiếc xe hàng từ Sài Gòn lên chiếc phà B50 loại 50 tấn ở Mỹ Thuận đã dồn lệch một bên làm phà bị nghiêng và chìm hẳn xuống sông. Tai nạn không có người chết nhưng gây sóng gió trên báo chí Sài Gòn và ra cả các dân biểu.
Dự định xây cầu Mỹ Thuận qua sông Tiền được khởi lập từ những năm giữa thập niên 1950 lại càng khẩn thiết hơn...
Ngoài thiếu phà, tình trạng phà nhỏ, yếu thời đó cũng là nguyên nhân làm chậm lưu thông qua Bắc Mỹ Thuận.
Ngày 3-10-1958, ông Trần Bá Hoàn, kỹ sư trưởng Ty Công chánh Vĩnh Long, đã phúc đáp tình trạng báo chí phản ánh phà chậm chạp: “Lúc đó, tôi ở trên chiếc phà 50 tấn mạnh nhất với 2 máy mới. Tôi đã chứng kiến phà vào bến 5 lần mới cập được. 4 lần trước, phà cứ giảm tốc lực để cập bến thì lại bị luồng nước đầy lui ra xa 50 mét”.
Năm 1965, Nha Kiều lộ thuộc Bộ Giao thông và công chánh Việt Nam Cộng hòa lập dự án xây dựng cầu Mỹ Thuận đã báo cáo: “Mặc dù với sự trang bị rất lớn: 3 phà 50 tấn, 2 phà 25 tấn và 1 phà 100 tấn, nhưng hiện phà vẫn không đủ để giải quyết lưu thông qua lại trên sông này. Số xe qua lại hằng ngày lên đến 1.000 chiếc, do đó đã xảy ra nạn kẹt xe tại bến phà. Trong những giờ đông đảo, xe cộ phải đợi hàng giờ mới qua được phà”.
Ít người biết từ năm 1956, chính quyền Sài Gòn đã toan tính ba phương án là cầu treo, cầu trên cột hoặc làm hầm nối đôi bờ Mỹ Thuận.
Kỳ tới: Phải có một cây cầu
QUỐC VIỆT
Những chuyến phà Mỹ Thuận cuối cùng trước khi cầu được thông xe năm 2000 - Ảnh: NGUYỄN CÔNG THÀNH
Năm 15 tuổi tui đã bắt đầu đến bến phà bán bánh mì giúp ba mẹ. Dân bán hàng rong như tui đến hàng trăm người trên bờ dưới bến. Đó là chưa kể lượng hành khách qua lại phà cả chục ngàn người mỗi ngày, nhộn nhịp, ồn ào lắm.
Bà Huỳnh Thị Năm [76 tuổi, ngụ tỉnh Vĩnh Long]
"Đêm 30 tết, chỉ còn chưa đầy nửa giờ nữa là giao thừa mà tôi vẫn còn kẹt cứng bên bờ bắc phà Mỹ Thuận. Hết cách rồi, tôi đành phải gọi điện báo vợ con ở nhà cứ bày mâm cúng. Sớm nhất thì cũng ửng sáng ngày đầu năm tôi mới kịp về nhà ở Cần Thơ" - ông Nguyễn Hoàng Sơn, 65 tuổi, cựu tài xế xe khách Sài Gòn - Cần Thơ, tâm sự ký ức khó quên một thời phà ngang còn thay thế cầu Mỹ Thuận.
Năm tháng khó khăn hậu chiến
Tâm sự của ông Sơn cũng giống người viết bài này. Những năm cuối thập niên 1990, bến phà huyết mạch nối đôi bờ sông Tiền đã được nâng cấp hẳn. Những chiếc phà lớn 200 tấn với máy mới lướt nhanh và êm rì rì vẫn không thể thay đổi hoàn toàn tình trạng kẹt phà trầm trọng ở Mỹ Thuận.
Những ngày thường, người và xe phải mất 1-2 giờ mới qua được phà [nhanh nhất cũng phải mất nửa giờ], còn ngày cuối tuần hay dịp lễ tết thì chuyện kẹt phà 2-3 giờ, thậm chí lâu hơn nữa là quá thường tình. Khi có cầu, người ta thong dong dấn ga xe lướt gió chỉ 2-3 phút là qua sông, chắc vẫn khó quên kỷ niệm một thời này.
Nhưng dù sao đó là thời điểm phà Mỹ Thuận đã được nâng cấp. Ngược thời gian trở lại những năm sau ngày đất nước thống nhất, nhiều tài xế, hành khách từng phải vật vờ, ngủ qua đêm ở đôi bờ Mỹ Thuận.
Phà thiếu, máy móc hỏng, dầu không cấp về kịp, kể cả việc kiểm soát buôn lậu... là đủ thứ lý do làm cho bến phà này thường xuyên bị kẹt trầm trọng. Ông Nguyễn Minh Nhị, tức Bảy Nhị, nguyên chủ tịch UBND tỉnh An Giang, kể: "Hồi chưa có cầu, tụi tui ngán nhất là khi có việc phải lên TP.HCM hay ra Hà Nội hội họp. Phải trừ hao nhiều thời gian qua phà, nếu không muốn bị lỡ làng".
Khoảng năm 1983, tài xế Nguyễn Hoàng Sơn còn là lơ xe, kể có đêm kẹt phà, hành khách phải ngủ vật vạ lại bến và giữa đêm bất ngờ la chửi đông đổng vì bị... lột quần. Chuyện như đùa mà thật là đêm hè nóng nực, xe cộ hồi đó thì chưa có máy lạnh nên khách phải xuống bến tìm chỗ vạ vật.
Nóng nực quá, cánh đàn ông cởi quần áo, chỉ mặc quần đùi ngủ và bị trộm lấy mất sạch. Tài xế, lơ xe mang theo bọc đồ thay phải đưa luôn cho họ, vì họ than thở "sợ vợ rầy rà đi thành phố mần gì mà còn mỗi cái quần đùi về nhà". Đó là cái thời ngoài khổ sở đợi phà, người ta còn ngán ngẩm cả sự nhếch nhác và tệ nạn ở đôi bến phà này...
"Trước khi cây cầu được xây, phà Mỹ Thuận là nhịp nối đi các tỉnh Cần Thơ, An Giang, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau... và chiều ngược lại.
Bởi vậy, hầu như dân châu thổ nào cũng ít nhất vài lần trong đời qua phà Mỹ Thuận với đủ kỷ niệm vui có, buồn có" - ông Nguyễn Văn Nghĩa [61 tuổi, ngụ phường Tân Hội, TP Vĩnh Long], một thuyền trưởng lái phà Mỹ Thuận, tâm sự ký ức. Đó có thể đều là những kỷ niệm khó quên trong đời như giã từ ruộng đồng, ly hương về thành phố lập nghiệp hay đưa đón dâu - rể phương xa...
Hàng chục năm gắn bó như hình với bóng cùng những chuyến phà ngang nối đôi bờ sông Tiền, ông Nghĩa kể mình bắt đầu làm việc tại bến phà từ năm 1985, và cha ông cũng từng là nhân viên phục vụ tại bến phà này.
Thời gian đó, phà chỉ hoạt động từ tờ mờ sáng đến khoảng 10h đêm. Về sau, do lưu lượng xe cộ, hành khách, hàng hóa qua lại ngày một đông nên phà hoạt động 24/24h. "Vậy mà kẹt hai, ba cây số là chuyện hầu như mỗi ngày ở bến phà này, còn mỗi dịp tết là kẹt dài rồng rắn đến chục cây số" - ông Nghĩa nhớ lại.
Trong khi những chiếc phà ngày nay có thể qua lại đôi bờ với số chuyến, tốc độ ổn định thì phà xưa khác xa rất nhiều. Mỗi khi nước lũ đổ về, mưa to gió lớn hoặc máy móc hỏng hóc, chắc chắn phà sẽ bị trễ chuyến, thậm chí bị trôi theo con nước. "Ngày trước, máy móc không ổn định, phụ tùng thay thế thì không có.
Nhớt đen thui, khói đen mù mịt. Mỗi lần phà tắt máy là anh em phải khiêng bình điện từ phà này sang phà khác để đề cho nổ. Khổ lắm" - ông Trần Khắc Phong [62 tuổi, ngụ Vĩnh Long], thợ máy phà Mỹ Thuận xưa, chia sẻ.
Bến phà Mỹ Thuận bờ Vĩnh Long xưa giờ là kho bãi, chỗ đậu ghe tàu - Ảnh: THÀNH NHƠN
Phà Việt Đan vẫn không thể giảm kẹt
Cũng theo ông Phong, khoảng cách giữa hai bờ bến phà Tiền Giang - Vĩnh Long chỉ khoảng 900m nhưng thời gian qua lại mỗi chuyến phà ngày ấy phải dao động từ 10-30 phút tùy con nước và sức gió. "Mãi tận sau này mới có phà 200 tấn, chứ ngày xưa chỉ có phà 100 tấn.
Phà Việt Đan 1, Việt Đan 2 do Đan Mạch tài trợ vượt sức gió, sức nước dễ dàng nên thời gian mỗi chuyến được rút ngắn lại" - ông Phong tâm sự thêm về bước ngoặt đổi thay.
Và cũng từ khi phà mới Việt Đan đi vào hoạt động thì hành khách có thêm sự lựa chọn. Nhiều tài xế kinh nghiệm, "khôn ranh" đợi phà Việt Đan cập bến mới chịu lên vì sợ đi phà khác hỏng hóc, mất thời gian.
Kỷ niệm đáng nhớ nhất của ông Phong là đợt bão Linda [bão số 5] năm 1997 đổ vào các tỉnh ĐBSCL. Lúc cao điểm bão, không một chiếc phà nào có thể rời bến, kể cả Việt Đan là phà lớn, mạnh nhất cũng không được chạy.
"Hồi đất nước mới thống nhất, chìm ngập trong khó khăn, một chiếc phà chạy bao giờ cũng đầy đủ người từ thuyền trưởng, thuyền phó, máy trưởng, máy phó đến thủy thủ.
Mỗi lần phà hư hỏng, tắt máy trôi dạt trên sông là phải đánh kẻng thông báo, rồi hì hục nhau sửa chữa hoặc nối dây cho tàu kéo. Người đi phà buồn, chứ mấy bà bán bánh mì vui lắm, tại kẹt trên phà, trên bến nên hành khách đói bụng mua bánh mì cho mấy bả" - ông Nghĩa cười nhớ lại.
20 năm đã trôi qua với nhiều đổi thay, nhưng ông Lý Vĩnh Hiệp [57 tuổi, ngụ phường Tân Hội, TP Vĩnh Long], thuyền trưởng phà Mỹ Thuận, vẫn nhớ trước thời điểm phà dừng hoạt động, bến này có khoảng 8 phà nhỏ 100 tấn, 5 phà lớn 200 tấn.
Lượng xe qua lại phà hằng ngày khoảng 5.000 xe lớn và hàng chục ngàn người đi xe máy, đi bộ. Và lượng khách mỗi năm tăng khoảng 10%...
Ngày phà Mỹ Thuận dừng hoạt động, đa phần nhân viên, thủy thủ, thuyền trưởng đều được thuyên chuyển về những bến phà khác như phà Đình Khao, Mỹ Lợi, Vàm Cống... "Cầu Mỹ Thuận soi bóng sông Tiền.
Tui được điều chuyển sang phà Vàm Cống rồi một thời gian về phà Đình Khao. Anh em tứ tán khắp nơi nhưng vẫn giữ liên lạc với nhau thường xuyên, và thỉnh thoảng vẫn hay nhắc nhớ kỷ niệm phà Mỹ Thuận xưa với nhiều chuyện vui buồn" - ông Hiệp trải lòng.
Năm 1958, khi mới 8 tuổi, ông Tô Văn En [70 tuổi, ngụ phường Tân Hội, TP Vĩnh Long] kể mình cùng gia đình về gần phà Mỹ Thuận buôn bán kiếm sống. Theo ký ức của ông thì đường dẫn vào phà Mỹ Thuận xưa chỉ là con lộ nhỏ, sau mới dần mở rộng.
Hai bên đường dẫn vào bến phà là những dãy nhà xập xệ dựng bằng phên lá bày bán đồ ăn, nước uống và những món đồ linh tinh cho khách qua phà. Hồi ấy, nhà được dựng theo kiểu "cao cẳng" để phòng hờ những mùa nước lũ lớn.
"Thóc lúa tới đâu, bồ câu tới đó. Thấy ở bắc Mỹ Thuận mần ăn được nên dân thập phương đổ về đây dựng nhà buôn bán" - ông En nhớ lại.
Cầu Mỹ Thuận xuất hiện như mơ đối với người dân miền Tây, nhưng đó là giấc mơ có thật...
Kỳ cuối: Cây cầu 100 năm mơ ước thành sự thật
QUỐC VIỆT - THÀNH NHƠN