I. Nguồn gốc của dòng họ Mai
1. Mai An Tiêm Theo gia phả của họ Mai làng Hậu Trạch còn lưu giữ thì: thời vua Hùng Vương thứ 6, Mai Yển – hiệu An Tiêm nguyên Thượng thư Lại Bộ Xuân Thu, do có nhiều công trạng nên được nhà vua rất yêu mến và gả con gái cho. Cứ mỗi lần có lễ trọng, vua đều ban quà cho phò mã; thay vì cảm ơn vua cha thì Mai Yển lại nói: “của biếu là của lo, của cho là của nợ”. Vua buồn bực lắm, bọn nịnh thần được dịp bêu xấu Mai Yển; vua ra lệnh bắt Mai Yển cùng vợ con đày ra đảo hoang. Nhờ có loài quạ tha quả về ăn, Mai Yển đã tìm cách đuổi quạ đi và ăn thử thấy ngon, ngọt lạ thường bèn đem hạt gieo, mùa đầu đã cho nhiều quả và thứ quả đó đã nuôi sống gia đình Mai Yển, sau này người ta gọi đó là quả dưa hấu. Vụ này tiếp nối vụ kia, dưa hấu ngày càng nhiều, gia đình Mai Yển dùng không hết. Mai Yển liền nghĩ cách, khắc chữ vào vỏ quả, bỏ xuống biển, thủy triều đã đẩy những quả dưa vào bờ, quan quân thấy vậy liền tâu lên nhà vua, mọi người cùng ăn và vui mừng khen ngon. Vua biết Mai Yển và vợ con không chết mà còn nhớ đến nhà vua, tìm cách dâng quả ngon; vua liền ra lệnh đưa Mai Yển về đất liền để phong lại chức tước. Vào năm Duy Tân thứ nhất, vua sắc cho thôn Ngoại, huyện Nga sơn thờ phụng Mai Yển hiệu An Tiêm Dực bảo trung hưng linh phù chi thần. Đến năm Khải Định tứ 9, vua gia phong Đoan túc tôn thần, sắc cho thôn Ngoại tiếp tục thờ phụng. Đặc biệt chuẩn phong cho phép phụng thờ, dùng theo lễ quốc khánh. Đền thờ Mai An Tiêm thuộc xã Nga Phú, huyện Nga Sơn đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh năm 1989 Theo cuốn sách Gia tộc họ Mai xuất bản lần 1 năm 2010, Thượng thuỷ tổ là ngài Mai An Tiêm [Mai Yển], con rể Hùng Duệ vương [400-258 TCN], ông tổ của nghề trồng dưa hấu ở Việt Nam. Tương truyền, ngài Mai An Tiêm là tướng quân do bại trận nên bị bắt làm nô lệ và được đưa đến Việt Nam. Ngài Mai An Tiêm được vua yêu quý nên hưởng cuộc sống phú quý.
2. Bà Tổ họ Mai – Lê Thị Hoa
Về lịch sử dòng họ Mai ở đây, có thể khẳng định họ Mai ở Nga Thiện có trước giai đoạn Hai Bà Trưng [theo tài liệu bia ký ghi tại đền thờ họ Mai thì bà Trưng là cháu gái vua Hùng]. Đây cũng là họ Mai phát tích sớm nhất [đã phát hiện cho đến nay]. Dòng họ Mai bắt đầu từ ông Mai Thông [cha đẻ ông Mai Tiến] là bạn của ông Lê Thái [cha đẻ bà Lê Thị Hoa], sau này ông Lê Thái gã con gái mình cho con trai của bạn là ông Mai Tiến và ông Mai Tiến trở thành khởi tổ dòng tộc họ Mai. òng tộc họ Mai khởi nguồn từ xã Phú Cốc, huyện Thiên Bản, phủ Nghĩa Hưng, đạo Sơn Nam [nay thuộc huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định] bắt đầu thấy ghi chép từ ông Mai Thông. Sau này con ông là Mai Tiến lấy bà Lê Thị Hoa [con gái ông Lê Thái] người cùng huyện thôn Thượng Linh, xã Cảo Linh [na y là xã Đại Thắng , huyện Vụ Bản] sinh được 4 người con trai là Mai Đạt, Mai Thỏa, Mai An, Mai Trí. Khi ông Mai Tiến bị Thái thú Tô Định dụ ra làm tri huyện Gia Lâm, Mai Tiến đã bị buộc phải đưa vợ con cùng về huyện lỵ sinh sống. Khi Tô Định âm mưu giết Mai Tiến thì mẹ con bà Lê Thị Hoa đã bỏ về quê hương ẩn cư, sau đó chiêu tập nghĩa binh đánh lại Tô Định. Việc đại bại, mẹ con bà Hoa đã chạy vào trang An Nội huyện Nga Sơn [nay là xã Nga Thiện] ẩn cư và tạo thành một khu Thượng Trang tại nơi này. Khi Hai Bà Trưng phất cờ dậy nghĩa, mẹ con bà đã theo nghĩa quân Hai Bà Trưng, bà Lê Thị Hoa trở thành nữ tướng dưới thời Hai Bà Trưng. Bốn người con trai cũng được nhập vào đội Tả Hữu tiền phong của nghĩa quân Hai Bà Trưng. Sau khi Hai Bà trưng đánh bại Tô Định, ban chức tước cho những người có công, mẹ con bà không nhận mà chỉ xin ban phong cho đất trang An Nội huyện Nga Sơn. Trưng vương đã đồng ý ban cho mẹ con bà thực ấp ở huyện Nga Sơn và cho trở về khu Thượng Trang An Nội lập ấp. Việc bốn con trai bà trở về trang An Nội huyện Nga Sơn lập ấp, sau đó chiêu mộ tộc họ Mai ở Phú Cốc, họ Lê ở Thượng Linh thuộc đạo Sơn Nam và một số gia tộc về tụ cư tạo thành một trang đông đúc ở An Nội. Dân làng tôn xưng họ Mai là trưởng trong làng. Việc bà Từ Thiện phu nhân và bốn con trai bà về trang An Nội tụ cư khai căn lập ấp là hoàn toàn có cơ sở. Từ xưa triều đình phong kiến đã thừa nhận việc này, nhà vua còn ban sắc phong giao cho Mai Trưởng Giáp và nhân dân thôn Ngũ Kiên, An Nội [Nga Sơn] theo như lệ xưa thờ cúng bà Từ Thiện Phu Nhân Lê Thị Hoa và bốn người con trai bà. Những tư liệu này nay vẫn còn và hiện đang được lưu giữ tại từ đường dòng họ.II. Họ Mai trên khắp Việt Nam
[chưa đầy đủ] 1. Họ Mai Thế Đại tôn Hậu Trạch,Thạch Giản, Nga Sơn, Thanh Hóa 2. Họ Mai Thế Tế Nga Nhân, Nga Sơn, Thanh Hóa 3. Họ Mai Thế, Nga Hải, Nga Sơn, Thanh Hóa 4. Họ Mai Ngọc, Nga An, Nga Sơn, Thanh Hóa 5. Họ Mai Đức Ngũ Kiên, Nga Thiện, Nga Sơn, Thanh Hóa 6. Họ Mai Trọng Yên Ninh, Nga Yên, Nga Sơn, TH. 7. Họ Mai Văn Yên Hạnh, Nga Mỹ, Nga Sơn 8. Họ Mai xóm Dù, Mại Đức, Nga Hưng, Nga Sơn 9. Họ Mai xóm Hưng Lại, Nga Hưng, Nga Sơn 10. Họ Mai xóm Hưng Bắc, Nga Hưng, Nga Sơn 11. Họ Mai Chấn Trung Thành, Nga Thành, Nga Sơn 12. . Họ Mai Xuân Bắc Thành, Nga Thành, Nga Sơn 13. Họ Mai làng Mật Kỳ, Nga Trường, Nga Sơn 14. Họ Mai Văn Nga Nhân, Nga Sơn, Thanh Hóa 15. Họ Mai làng Đông Thành,Nga Thành, Nga Sơn 16. Họ Mai Sĩ Nga Hải, Nga Sơn, Thanh Hóa 17. Họ Mai Phúc Quang Lộc, Hậu Lộc, Thanh Hóa 18. Họ Mai Phú Nhi, Hưng Lộc, huyện Hậu Lộc 19. Họ Mai Bồng Trung, Vĩnh Tân, Vĩnh Lộc 20. Họ Mai làng Đọ, Thiệu Khánh, Thiệu Hóa, TH. 21. Họ Mai Thế Vân Yên, Hà Vân, Hà Trung, Thanh Hóa 22. Họ Mai Quang Mai Xá và Mai Huy Trung Xá, Hải Dương 23. Họ Mai An Lãng, Trực Chính, Trực Ninh, Nam Định 24. Họ Mai An Lãng, Bùi Chu, Nam Định 25. Họ Mai xã Hải Hậu, Hải Hậu, Nam Định 26. Họ Mai Giao Tiến, Giao Thủy, Nam Định 27. Họ Mai Kiên Lao, Xuân Kiên, Xuân trường, Nam Định 28. Họ Mai An Ninh, An Lão, Bình Lục, Hà Nam 29. Họ Mai Yên Lạc, Đồng Hóa, Kim Bảng, Hà Nam 30. Họ Mai Cao Lãm, Cao Thành, Ứng Hòa, Hà Nội 31. Họ Mai Phương Liệt,quận Thanh Xuân, Hà Nội 32. Chi họ Mai Thế Dực, Trung Tự, Hà Nội 33. Chi họ Mai Thế Trạm, Giáp Bát, Hà Nội 34. Họ Mai Định Công, Thanh Xuân, Hà Nội 35. Họ Mai Sài Sơn, Quốc Oai, Chùa Thầy, Hà Nội 36. Họ Mai Hồng Giang, Đông Hưng, Thái Bình 37. Họ Mai phủ Kiến Xương, An Khang, Tiền Hải, Thái Bình 38. Họ Mai Thái Thuần, Thái Thụy, Thái Bình 39. Họ Mai Tiên Lãng, Tp. Hải Phòng 40. Chi 3 Mai Thạch, Vinh Quang, Tiên Lãng, Hải Phòng 41. Họ Mai Ba Đông, Phan Sào Nam, Phủ Cừ, Hưng Yên 42. Họ Mai Quy Hòa, Quỳnh Lưu, Nghệ An 43. Họ Mai xã Quỳnh Yên, Quỳnh Lưu, nghệ An 44. Họ Mai xã Thái Sơn, Đô Lương, Nghệ An 45. Họ Mai Long Bồ, Bắc Sơn, Đô Lương 46. Họ Mai xã Cát Văn, Thanh Chương, Nghệ An 47. Họ Mai xã Hậu Thành, Yên Thành, Nghệ An 48. Họ Mai xã Đông Thành, Yên Thành, nghệ An 49. Họ Mai xã Long Điền, Cao Sơn, Anh Sơn, Nghệ An 50. Họ Mai Thị trấn Hoàng Mai, huyện Quỳnh Lưu và xã Diễn Yên, Diễn Châu 51. Họ Mai làng Phú Thọ, xã Long Thành,Yên Thành, NA 52. Họ Mai xã Lưu Sơn, Đô Lương, Nghệ An 53. Họ Mai xã Thanh Hưng, Thanh Chương, Nghệ An 54. Họ Mai làng Phú Lĩnh, Linh Sơn, Anh Sơn, Nghệ An 55. Họ Mai xã Nghi Xuân, Nghi Lộc, Nghệ An 56. Họ Mai phường Nghi Thủy,TX Cửa Lò, Nghệ An 57. Họ Mai phường Nghi Tân, TX Cửa Lò, Nghệ An 58. Họ Mai làng Liễu Nha, Thanh Lâm, Thanh Chương 59. Họ Mai vùng cửa Sông Lam Nghệ An 60. Họ Mai làng Cổ Đạm, Nghi Xuân, Hà Tĩnh 61. Họ Mai xã Hồng Lộc, Lộc Hà, Hà Tĩnh 62. Họ Mai Tân Lộc, Lộc Hà, Hà Tĩnh
63. Họ Mai La Sơn, Tùng Ảnh, Đức Thọ, Hà Tĩnh
64. Họ Mai Phúc Ấm, Hương Khê, Hà Tĩnh
102. Họ Mai Đăng, An Trường, Càng Long, Trà Vinh