Cây nêu ngày Tết là một trong những biểu tượng của dịp tết Nguyên đán, tục này gắn với cuộc chiến giữa con người và ma quỷ, nhằm mục đích bảo vệ cửa nhà được bình an.
Ông Hoàng Việt Bình – Cán bộ Trung tâm Văn hóa tỉnh Lạng Sơn cho biết, vào dịp Tết người Tày, Nùng ở Lạng Sơn đều lựa chọn cây nêu một cách kỹ càng, người đi chặt cây nêu là thanh niên khỏe mạnh, họ thường vào rừng để chọn những cây vầu, trúc thẳng, già, không sâu mọt.
Chiều cao và độ lớn của cây nêu tùy tầm ngắm và khoảng rộng của sân nhà, phần lớn dựa vào chiều cao của ngôi nhà để lựa chọn cây nêu cho phù hợp.
Ông Bình cho biết, một số vùng ở Lạng Sơn như huyện Bình Gia, Văn Quan người ta dựng 2 cây nêu ở hai bên sàn nhà. Việc chọn vị trí trồng cây nêu sẽ do chủ nhà quyết định, vị trí dựng thường ở trước nhà.
Trên ngọn cây nêu, người ta treo những đồ vật tùy theo phong tục của từng địa phương, người ta thường treo một tờ giấy đỏ, giấy trắng, gói kim ngân, xôi màu và lông gà…
Dưới chân cây nêu, người ta cắm một ống tre để thắp hương, nhiều vùng như huyện Văn Lãng và Bình Gia, người ta còn bày mâm cúng chay, có bánh chưng, hoa quả.
Người Việt ở một số địa phương còn buộc lá dứa hoặc cành đa nhỏ trên ngọn cây nêu, với mục đích đe dọa ma quỷ.
Dưới chân cây nêu, người ta vẽ hình cung tên, mũi nhọn chĩa về phía Đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những ngày Tết để ngăn chặn ma tà.
Chiều 30 Tết, gia chủ bước ra trước sân nhà và đọc bài văn khấn để dựng cây nêu, sau đó đến ngày 15 tháng Giêng người ta sẽ hạ cây nêu.
Ngày nay một số gia đình còn treo cờ tổ quốc vào cây nêu, đây là niềm tự hào dân tộc gắn với chủ quyền quốc gia.
Ngoài trồng cây nêu trước sân nhà, nhiều địa phương còn trồng cây nêu trước cửa đình, đền, chùa… PGS.TS Bùi Xuân Đình cho rằng, cây nêu ngoài ý nghĩa trừ ma quỷ, còn biểu thị cho tính cộng đồng làng xã, ngoài ra, trong thời kỳ phong kiến, cây nêu còn mang biểu tượng cho đẳng cấp xã hội, biểu tượng của uy quyền. Vào dịp 30 tháng Chạp, người ta dựng cây nêu ở đình làng xong, thì các gia đình mới dựng cây nêu ở nhà mình.
Cây nêu ngày Tết là biểu tượng cây vũ trụ, nối liền đất với trời. Cuối năm, cuối mùa Đông, người ta trồng cây nêu với dụng ý ngọn nêu vươn lên đón mùa Xuân, đón ánh mặt trời [dương khí], cũng là biểu tượng của sự áp đảo đối với ma quỷ, biểu tượng của âm dương.
Sự tích cây nêu: Ngày xưa Quỷ chiếm toàn bộ đất nước, còn Người chỉ làm thuê, và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho Quỷ. Quỷ ngày càng bóc lột Người quá tay, và cuối cùng Quỷ tự cho mình hưởng quyền “ăn ngọn cho gốc”.
Người chỉ được hưởng rạ, tuyệt đường sinh nhai nên cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Phật bảo Người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, Người được hưởng không biết bao nhiêu củ khoai, còn Quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức 'ăn ngọn cho gốc.
Sang mùa khác, Quỷ lại chuyển qua phương thức “ăn gốc cho ngọn”. Phật bảo Người lại chuyển sang trồng lúa. Kết quả Quỷ lại hỏng ăn. Quỷ tức lộn ruột nên mùa sau chúng nó tuyên bố “ăn cả gốc lẫn ngọn”.
Phật trao cho Người giống cây ngô [bắp] để gieo khắp nơi. Quỷ lại không được gì, còn Người thì thu hoạch cơ man là trái ngô.
Cuối cùng Quỷ nhất định bắt Người phải trả lại tất cả ruộng đất không cho làm rẽ nữa. Phật bàn với Người đứng đầu của Quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý.
Khi đó, Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến Quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông.
Do mất đất sống nên Quỷ huy động quân vào cướp lại. Trận đánh này, bên Quỷ bị thua sau khi bị bên Người tấn công bằng máu chó, lá dứa, tỏi, vôi bột... và Quỷ lại bị Phật đày ra biển Đông.
Trước khi đi, Quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật thương hại nên hứa cho.
Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên đán là những ngày Quỷ vào thăm đất liền thì người ta theo tục cũ trồng cây nêu để Quỷ không bén mảng đến chỗ Người cư ngụ.
Cứ vào khoảng ngày 23 tháng Chạp, người dân miền Nam chuẩn bị cho việc dựng cây nêu để đón Tết Nguyên đán và hạ cây nêu vào ngày Mùng 7 tháng Giêng năm sau. Cây được chọn để dựng nêu là cây tre già, suôn thẳng, giữ lại phần ngọn. Ngọn nêu treo nhiều sản vật địa phương như ngô, bánh Tét, chuông gió, đèn lồng cùng lá phướn đỏ dài hơn 5m mang dòng chữ Ngươn - Hanh - Lợi - Trinh uốn lượn trong làn gió Xuân, gửi gắm mong ước tốt đẹp trong năm mới. Ngay sau khi thượng nêu, nghi thức cúng tiên sư được tổ chức bài bản theo đúng tập tục truyền thống, thể hiện lòng tri ân với tổ tiên và các bậc tiền nhân.
Việc dựng cây nêu ngày Tết đã gắn bó với đời sống văn hóa, tinh thần của người dân từ rất lâu. Theo quan niệm của người dân, việc dựng cây nêu ngày Tết có ý nghĩa xua đuổi ma quỷ, bảo vệ gia chủ. Cây nêu còn được coi là cây vũ trụ nối liền giữa đất và trời, thể hiện triết lý âm dương giao hòa. Cuối năm, trồng cây nêu vươn lên cao là để đón không khí ấm áp của mùa Xuân, cầu mong cho một năm mới mưa thuận gió hòa, cuộc sống viên mãn, hạnh phúc.
Đặc biệt, ngoài ý nghĩa trên, người dân miền Nam luôn tưởng nhớ, tri ân đến công ơn tổ tiên đã vào vùng đất phương Nam khai hoang, lập ấp. Qua đó, dạy cho người dân biết cách sống, chuyên canh nông nghiệp là vùng lúa nước thuộc vùng Đồng bằng sông Cửu Long trù phú ngày nay. Ông Tôn Thất Hùng [ở thành phố Tân An] cho rằng, việc dựng cây nêu mang tính giáo dục rất cao và có ý nghĩa rất sâu sắc. Vừa nhắc lại công lao tiền nhân, vừa giáo dục cho thế hệ trẻ hiểu rằng, dù trong điều kiện kinh tế còn khó khăn nhưng ông cha ta vẫn nhớ đến ngày Tết cổ truyền. Việc dựng cây nêu cũng là cách để tất cả mọi người cùng cầu mong mọi sự tốt đẹp và tương lai tươi sáng hơn. Ngày nay, bên cạnh tiếp thu những yếu tố văn hóa mới, việc giữ gìn, bảo lưu những truyền thống tốt đẹp của cha ông để lại, qua đó, góp phần giáo dục tình yêu quê hương đất nước cho thế hệ trẻ, cũng như tạo nên một không gian Tết ấm cúng, ý nghĩa và có chút hoài niệm Tết xưa là việc làm cần được duy trì và phát huy./.