Đây là một dạng toán mới và khó nên đa số học sinh khi gặp dạng toán này còn lúng túng và không giải được. Học sinh chưa biết phối hợp một cách khéo léo giữa lý thuyết, các bài tập cơ bản để hình thành tư duy để giải quyết các bài toán khó ,nhất là các bài toán thực tế. Đặc biệt dạng toán thực tế nguồn tài liệu còn rất hạn chế.
Từ thực tế trên, sau đây Tôi xin trình bày phương pháp ứng dụng thể tích khối nón, khối trụ, khối cầu vào giải các bài toán thực tế .
III. Các dạng toán và phương pháp giải
1. Kiến thưc cơ bản
Khối nón: Diện tích xung quanh của khôí nón
Diện tích toàn phần của khối trụ
Thể tích của khối trụ
Khối trụ: Diện tích xung quanh
Diện tích toàn phần của khối trụ
Thể tích của khối trụ
Khối cầu: Diện tích của khối cầu
Thể tích của khối cầu
Thể tích chỏm cầu
2. Các dạng toán và phương pháp giải
Vấn đề 1 : Ứng dụng khối nón vào giải bài toán thực tế .
Bài 1: Một công ty sản xuất một loại cốc giấy hình nón có thể tích 27cm3. Vói chiều cao h và bán kính đáy là
Giải
Ta có:
Diện tích xung quanh của hình nòn là:
Áp dụng BĐT Cauchy ta được giá trị nhỏ nhất là khi
Bài 2: Từ miếng tôn hình vuông cạnh bằng
Giải
Ta có cung
Dựa vào đề bài ta thấy có thể tạo thành hình nón đỉnh O, đường sinh
Để cuộn lại thành một chiếc phễu hình nón [khi đó
Xét tam giác
Bài 3: Cho một miếng tôn hình tròn có bán kính
Giải
Đặt
Theo giả thiết ta có
Khi đó thể tích khối nón là
Ta có
Vậy
Bài 4: Với một miếng tôn hình tròn có bán kính bằng
Giải
Gọi
Như vậy, bán kính R của hình tròn sẽ là đường sinh của hình nón và đường tròn đáy của hình nón sẽ có độ dài là
Chiều cao của hình nón là:
Áp dụng Bất đẳng thức Côsi ta có:
Do đó V lớn nhất khi và chỉ khi
[Lưu ý bài toán có thể sử dụng đạo hàm để tìm giá trị lớn nhất, tuy nhiên lời giải bài toán sẽ dài hơn]
Giả sử khối trụ có bán kính đáy và đường cao lần lượt là
Ta có:
Thể tích khối trụ:
Khi đó ta có thể suy ra được với
Vấn đề 2 : Ứng dụng khối trụ vào giải bài toán thực tế .
Bài 1: Một khối gỗ hình trụ có chiều cao
Giải
Ta có diện tích mặt của khối gỗ hình hộp nằm ở hai đầu là
Mặt này là hình vuông [vì trong tất cả các hình chữ nhật nội tiếp một hình tròn thì hình vuông có diện tích lớn nhất], có cạnh là
Đường kính của khối gỗ hình trụ chính là đường chéo của mặt hình vuông.
Do đó đường kính là
Bài 2 :Người ta thiết kế một thùng chứa hình trụ [như hình vẽ] có thể tích
Giải
Không mất tính tổng quát, giả sử thể tích của hình trụ là
Theo bài ta có
Diện tích xung quanh của hình trụ là
Diện tích mặt đáy
Suy ra giá vật liệu để làm hình trụ là
Dấu bằng xảy ra khi và chỉ khi
Giải
Xét mặt cắt như hình vẽ
Gọi
Ta có
Vậy ta có
Ta có bảng biến thiên
Vậy thể tích lớn nhất của khối trụ đựng kem là
Bài 4: Một công ty dự kiến chi 1 tỉ đồng để sản xuất các thùng đựng sơn hình trụ có dung tích 5 lít. Biết rằng chi phí để làm mặt xung quanh của thùng đó là 100.000 đ/m2, chi phí để làm mặt đáy là 120.000 đ/m2. Hãy tính số thùng sơn tối đa mà công ty đó sản xuất được. [giả sử chi phí cho các mối nối không đáng kể].
Giải
Gọi chiều cao hình trụ là
Thể tích khối trụ là :
Diện tích mặt xung quanh là :
Diện tích hai đáy là :
Số tiền cần làm một thùng sơn là :
Ta có :
Bảng biến thiên :
Vậy với số tiền
Bài 5: Một người thợ xây, muốn xây dựng một bồn chứa nước hình trụ tròn với thể tích là
Giải
Gọi
Khi đó chi phí làm nên bồn chứa nước được xác định theo
hàm số
Bảng biến thiên:
Dựa vào BBT ta suy ra chi phí thấp nhất là
Bài 6: Một xưởng làm cơ khí nhận làm những chiếc thùng phi với thể tích theo yêu cầu là
Giải
Gọi
Gọi
Để tiết kiệm vật liệu nhất thì
Bài 7: Khi sản xuất vỏ lon sữa hình trụ, nhà sản xuất luôn đặt mục tiêu sao cho chi phí nguyên liệu làm vỏ lon là thấp nhất, tức diện tích toàn phần của vỏ lon hình trụ là nhỏ nhất. Muốn thể tích của lon sữa bằng
Diện tích toàn phần của vỏ lon là
Theo giả thiết
Từ
Xét hàm số
Ta có
Bảng biến thiên
-
+
Vậy
Vấn đề 3 : Ứng dụng khối cầu vào giải bài toán thực tế .
Bài 1: Người ta chế tạo ra một món đồ chơi cho trẻ em theo các công đoạn như sau: Trước tiên, chế tạo tra một mặt nón tròn xoay có góc ở đỉnh là
Lời giải
Gọi
Thiết diện qua trục của hình nón như sau:
Gọi
Tam giác
Gọi
Tổng thể tích hai quả cầu là:
Bài 2: Một cái bồn chứa xăng gồm hai nửa hình cầu và một hình trụ như hình vẽ bên. Các kích thước được ghi [cùng đơn vị
Giải
Gọi
Ta có
Do đó
Bài 3: Một khối đá có hình là một khối cầu có bán kính
Giải
Giả sử
Bán kính của khối trụ là
Xét hàm số
có
Bài 4: Một khối cầu bằng thủy tinh có bán kính 4
Giải
Gọi
Ta có:
Khi đó:
Vậy thể tích nước tối đa mà bể cá này có thể chứa là:
Bài 5: Một chậu nước hình bán cầu bằng nhôm có bán kính
Giải
Gọi x là bán kính viên bi hình cầu. Điều kiện:
Thể tích viên bi là
Thể tích khối nước hình chỏm cầu khi chưa thả viên bi vào
Khi thả viên bi vào thì khối chỏm cầu gồm khối nước và viên bi có
thể tích là:
Ta có phương trình:
Giải phương trình ta có các nghiệm:
và
Vậy bán kính viên bi là:
PHẦN 3: BÀI TẬP VẬN DỤNG
Bài 1: Cối xay gió của Đôn ki hô tê [từ tác phẩm của Xéc van téc]. Phần trên của cối xay gió có dạng một hình nón. Chiều cao của hình nón là 40 cm và thể tích của nó là 18000 cm3. Tính bán kính của đáy hình nón [làm tròn đến kết quả chữ số thập phân thứ hai].
Bài 2: Người ta xếp 7 viên bi có cùng bán kính r vào một cái lọ hình trụ sao cho tất cả các viên bi đều tiếp xúc với đáy, viên bi nằm chính giữa tiếp xúc với 6 viên bi xung quanh và mỗi viên bi xung quanh đều tiếp xúc với các đường sinh của lọ hình trụ. Tính diện tích đáy của cái lọ hình trụ.
Bài 3: Một công ty dự kiến làm một đường ống thoát nước thải hình trụ dài
Bài 4: Một cốc nước có dạng hình trụ đựng nước chiều cao
Bài 5: Một bồn hình trụ đang chứa dầu, được đặt nằm ngang, có chiều dài bồn là
Bài 6: Trong một chiếc hộp hình trụ người ta bỏ vào đó 2016 quả banh tennis, biết rằng đáy của hình trụ bằng hình tròn lớn trên quả banh và chiều cao hình trụ bằng 2016 lần đường kính của quả banh. Gọi V1 là tổng thể tích của 2016 quả banh và V2 là thể tích của khối trụ. Tính tỉ số
Bài 7: Người ta cần chế tạo một ly dạng hình cầu tâm O, đường kính 2R. Trong hình cầu có một hình trụ tròn xoay nội tiếp trong hình cầu. Nước chỉ chứa được trong hình trụ. Tính bán kính đáy r của hình trụ để ly chứa được nhiều nước nhất.
Bài 8: Một bồn hình trụ đang chứa dầu, được đặt nằm ngang, có chiều dài bồn là
Bài 9: Một khúc gỗ hình trụ có chiều cao
Bài 10: Một hãng dược phẩm cần một số lọ đựng thuốc dạng hình trụ với dung tích
Bài 11: Cần xẻ một khúc gỗ hình trụ có đường kính
Bài 12: Một cốc nước có dạng hình trụ chiều cao là
PHẦN 4: KẾT QUẢ THỰC HIỆN
Quá trình vận dụng sáng kiến kinh nghiệm này của bản thân tôi đã và đang đạt được một số kết quả hết sức khả quan, tích cực. Qua những lần kiểm tra – đánh giá, tôi thấy được tỉ lệ số học sinh giải các bài toán khó ngày càng tăng. Từ những học sinh khi gặp những bài toán thực tế là bỏ qua không đọc đề thì đã dần làm được một số bài. Với sáng kiến này của Tôi đã giúp các em học sinh có thêm những kiến thức kĩ năng khi giải các bài toán thực tế trong ứng dụng khối nón, khối trụ, khối cầu. Đồng thời giúp các em hứng thú hơn trong giải các bài toán thực tế và việc vận dụng toán học vào thực tế. Các em không còn quá lúng túng, e dè, lo ngại khi giải bài toán về khối nón, khối trụ, khối cầu liên quan tới bài toán thực. Đặc biệt nó sẽ giúp ích cho các em tự tin hơn có thêm kỹ năng giải toán để bước vào kì thi THPT Quốc Gia.
Đó chính là những nguyên nhân đi đến những kết quả tương đối khả quan của đợt khảo sát vừa qua. Cụ thể:
Khi chưa áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Lớp
Tổng
Số bài
8.0 – 10.0
6,5 – 7,9
5.0 – 6.4
3.5 – 4.9
0.0 – 3.4
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
12A3
43
0
0
3
7
7
16,3
13
30,2
20
46,5
Tổng
43
Trên TB: 10 chiếm 23,3%
Dưới TB 33 chiếm 76,7%
Khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Lớp
Tổng
Số bài
8.0 – 10.0
6,5 – 7,9
5.0 – 6.4
3.5 – 4.9
0.0 – 3.4
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
12A3
43
3
7
10
23,3
13
30,2
10
23,3
7
16,2
Tổng
43
Trên TB: 26 chiếm 60,5%
Dưới TB: 17 chiếm 39,5%
PHẦN 5: KẾT LUẬN.
Ứng dụng thể thể tích khối nón, khối trụ, khối cầu vào giải các bài toán thực tế là dạng toán khó và cũng mới mẻ với học sinh. Có thể dạng toán thực tế này sẽ được Bộ Giáo Dục và Đào tạo đưa vào kì thi THPT Quốc Gia năm 2017 và những năm tới. Qua chuyên đề này, học sinh sẻ có nhiều kĩ năng và kinh nghiệm trong việc giải các bài toán thực tế trong ứng dụng thể tích khối đa diện. Chuyên đề này cũng giúp các em học sinh hiểu rõ được tầm quan trọng trong áp dụng toán học vào thực tế. Đề tài này của tôi chắc hẳn không thể trách khỏi những thiếu xót. Rất mong quý thầy cô, đông nghiệp cùng đọc và đóng góp ý kiến cho tôi, để đề tài của tôi được hoàn thiện hơn.
Xin chân trọng cảm ơn!
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Sách giáo khoa lớp 11, lớp 12 THPT.
2. Đề minh họa Bộ giáo dục và đào tạo lần 1, lần 2 năm 2017.
3. Đề thi thử THPTQG của các trường THPT , các sở giáo dục năm 2016 - 2017.
4 .NguyÔn V¨n B¶o [2005], Góp phần rèn luyện cho học sinh năng lực vận dụng kiến thức toán học để giải quyết một số bài toán có nội dung thực tiễn, luận văn Thạc sĩ giáo dục học, trường ĐẠi học vinh