Chuyển dịch cơ cấu để tăng năng suất, tích cực đổi mới sáng tạo là những gợi ý của chuyên gia để Việt Nam thoát bẫy thu nhập trung bình.
Hơn ba thập kỷ đổi mới, phát triển, Việt Nam đã chuyển từ nước nghèo, tiến gần mức thu nhập trung bình cao. Việt Nam đang đặt mục tiêu thành nước đang phát triển có thu nhập trung bình cao vào 2030 và nước phát triển có thu nhập cao vào 2045.
"2024-2030 là giai đoạn quyết định để Việt Nam chuyển mình", GS. TS Phạm Hồng Chương, Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế Quốc dân nói tại tọa đàm "30 năm phát triển của Việt Nam: Nhìn lại quá khứ và ứng phó với thách thức mới", ngày 22/2.
Tuy nhiên, thách thức của Việt Nam là làm sao để có thể tiếp tục tăng trưởng nhanh, bền vững [bình quân 7% trong 20 năm tới], dần bước vào nhóm các nước có thu nhập cao. Việt Nam cũng cần tránh vết xe đổ của nhiều nước đi trước như Thái Lan, Malaysia, Indonesia - sau thời gian dài chưa thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình.
Dây chuyền sản xuất thấu kính của một doanh nghiệp Nhật Bản tại Hoà Bình. Ảnh: Giang Huy
Phân tích kỹ hơn, GS Trần Văn Thọ [Đại học Waseda, Tokyo], cho biết thành quả phát triển của Việt Nam là đáng kể nhưng nền kinh tế chưa có một giai đoạn phát triển cao [trung bình 10% mỗi năm kéo dài trên 10 năm]. Nguyên nhân nằm ở khu vực công nghiệp không đủ mạnh để kéo theo một sự chuyển dịch mạnh mẽ. Công nghiệp hóa cũng ở mức tương đối thấp so với các nước Đông Á trong cùng giai đoạn dân số vàng.
Dù sản phẩm công nghiệp gắn kết được với chuỗi giá trị toàn cầu, chất lượng tham gia vào chuỗi vẫn thấp. Vai trò của Việt Nam được xem là công xưởng lắp ráp, phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu linh kiện, hàng sơ chế từ Trung Quốc, Hàn Quốc.
Tương tự, GS Kenichi Ohno, Viện nghiên cứu chính sách quốc gia Nhật Bản [GRIPS] chỉ ra nhiều biểu hiện về bẫy thu nhập trung bình của Việt Nam. Cụ thể như tăng trưởng chậm lại ở mức thu nhập trung bình; thiếu kỹ sư, nhà đổi mới và nhà khoa học có tay nghề cao; năng suất lao động và năng suất nhân tố tổng hợp [TFP] ở mức trung bình; phụ thuộc nhiều vào FDI và tham gia mờ nhạt vào chuỗi giá trị toàn cầu
Do đó, để đạt được những mục tiêu đề ra, ông Trần Văn Thọ cho rằng Việt Nam cần đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu để tăng năng suất. Chính thức hóa khu vực phi chính thức và tăng quy mô doanh nghiệp để đẩy mạnh tích lũy tư bản và cách tân công nghệ [đổi mới sáng tạo].
Đồng thời, Việt Nam cũng phải cải cách, phát triển thị trường các yếu tố sản xuất nhằm phân bổ nguồn lực có hiệu quả và đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu; chú trọng cung cấp lao động có kỹ năng, khuyến khích hoạt động nghiên cứu và phát triển [R&D] để thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu.
Trong 10 năm tới, ông cho rằng Việt Nam phải mở rộng công nghiệp hóa, chuyển dịch cơ cấu công nghiệp và cải cách thể chế để phân bổ hiệu suất các nguồn lực là các yếu tố tăng năng suất. Đồng thời Việt Nam cũng cần chuẩn bị thời đại tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo cho thập niên 2030 và xa hơn.
Muốn vậy, theo ông Thọ, Việt Nam cần tăng tỷ lệ R&D/GDP vốn đang ở mức 0,7% và có chính sách khuyến khích doanh nghiệp tư nhân và FDI tích cực trong R&D.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, sự chuyển hóa cơ cấu và liên tục tăng năng suất sẽ làm cho Việt Nam cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Ông cũng lưu ý, đây là điều kiện để Việt Nam tránh được vị trí của bánh sandwich - tức một nước không cạnh tranh được với nước đi sau có chi phí sản xuất rẻ hơn, nhưng chưa cạnh tranh được với nước đi trước.
Còn GS Kenichi Ohno cho rằng để ứng phó, Việt Nam cần có các nhà lãnh đạo năng động, khôn ngoan về kinh tế và đích thân chỉ đạo các chính sách [quản lý từ trên xuống]. Các nhà kỹ trị có năng lực, tận tâm và trong sạch đều quan trọng như nhau đối với việc thực thi chính sách [khả năng từ dưới lên].
Một quốc gia dễ mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình là khi quốc gia đó có nền kinh tế đạt mức thu nhập trung bình nhất định nhưng không được xếp vào nhóm các quốc gia có thu nhập cao, trong khi các quốc gia khác đã đạt được những tiến bộ đáng kể.
Theo tiêu chuẩn của Ngân hàng Thế giới [WB], nền kinh tế có thu nhập trung bình thấp, sở hữu GDP bình quân đầu người từ 1.036-4.045 USD; nền kinh tế thu nhập trung bình cao, sở hữu GDP bình quân đầu người từ 4.046-12.535 USD và nhóm nền kinh tế thu nhập cao, có GDP bình quân đầu người trên 12.536 USD.
Việt Nam từ năm 2008 đã đạt ngưỡng 1.000 USD/người/năm và tăng đều hàng năm nhưng luôn nằm trong giới hạn thu nhập trung bình thấp. Sau 14 năm, tức năm 2022, GDP bình quân đầu người của Việt Nam là 4.100 USD/năm.
Vì vậy, Việt Nam thuộc nhóm có nền kinh tế có thu nhập trung bình thấp suốt nhiều năm qua. Theo đánh giá của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, tăng trưởng kinh tế Việt Nam thời gian qua chưa đủ nhanh để thu hẹp khoảng cách phát triển, bắt kịp các quốc gia tiên tiến trong khu vực. Tốc độ tăng trưởng GDP thấp hơn các nước trong cùng thời kỳ đầu công nghiệp hóa. Nguy cơ rơi vào “bẫy thu nhập trung bình” là khá lớn.
Nhìn lại 50 năm qua, trên thế giới chỉ có một số rất ít quốc gia, có thể chuyển từ vị trí thu nhập trung bình lên vị trí thu nhập cao. Hàn Quốc là một ví dụ thành công nhất, đạt thu nhập bình quân đầu người 1.000 USD/năm vào năm 1977 và đến nay đạt 31.761 USD/năm.
Tại khu vực Đông Nam Á, Malaysia cùng có xuất phát điểm như Hàn Quốc, đạt ngưỡng thu nhập bình quân đầu người 1.000 USD/năm vào năm 1977, nhưng đến nay mới đạt 11.414 USD/năm. Thái Lan, đạt mức thu nhập bình quân đầu người 1.000 USD/người vào năm 1988 đến nay vẫn ở mức 7.500 USD/người.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, thời gian trung bình để một quốc gia chuyển từ nước thu nhập trung bình thấp, lên thu nhập cao khoảng 30-40 năm.
Trong khi đó, quy hoạch tổng thể quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050, Việt Nam đặt ra kế hoạch đạt thu nhập bình quân đầu người khoảng 7.500 USD vào năm 2030 và đạt từ 27.000 - 32.000 USD vào năm 2050, trở thành một quốc gia phát triển, có thu nhập cao.
Vì vậy, các chuyên gia kinh tế đều nhận định đây là thời điểm quan trọng để Việt Nam tăng tốc để 30 năm nữa thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình và vươn lên thành quốc gia có thu nhập cao. Đây là cơ hội cực kỳ quan trọng đối với phát triển kinh tế của đất nước. Nếu không tạo ra sự “phát triển thần kỳ” sẽ khó vượt qua bẫy thu nhập trung bình, khó vươn lên quốc gia phát triển. Câu chuyện phát triển thần kì của Hàn Quốc và Nhật Bản suốt 50 năm qua đã minh chứng cho điều đó.
Việt Nam để có sự phát triển thần kì, cần tập trung thực hiện tốt 6 ưu tiên trong thời gian tới. Đó là, nâng cao giá trị gia tăng của hàng xuất khẩu và đẩy mạnh thương mại dịch vụ [tức là tăng mức độ phức hợp của quy trình sản xuất và tham gia nhiều hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu]; Đẩy nhanh số hoá nền kinh tế, giúp đất nước bứt phá; Chuyển từ “tăng trưởng bằng mọi giá” sang “xây dựng nền kinh tế xanh và bền vững”; Đẩy mạnh đầu tư cơ sở hạ tầng, bằng cách cải thiện chất lượng chi tiêu công và tăng cường các giải pháp của khu vực tư nhân; Cân bằng sự ổn định của ngành ngân hàng với việc mở rộng tài chính toàn diện và phát triển thị trường vốn về chiều sâu; Chuyển từ nỗ lực giảm nghèo từng phần sang một chương trình bảo trợ xã hội trên toàn quốc.
Muốn thực hiện tốt những ưu tiên kể trên, điều quan trọng nhất là phải đẩy mạnh cải cách thể chế. Dựa trên thực tiễn ở Việt Nam và tham khảo những cách làm tốt nhất trên thế giới, một nền tảng gồm 5 cải cách thể chế cần thúc đẩy đó là: Khung định chế vững chắc; Thủ tục hành chính tinh giản; Công cụ thị trường thông minh; Tăng cường hiệu lực thực thi và Quy trình có sự tham gia, tham vấn.
Nhìn lại lịch sử, trong lúc cấp bách Việt Nam đã có quyết định táo bạo chuyển đổi nền kinh tế. Chẳng hạn như câu chuyện khoán hộ trong nông nghiệp vào năm 1981, hay chuyển nền kinh tế từ kế hoạch hóa tập trung sang thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vào năm 1986.
Đứng trước sự cấp bách luôn tạo áp lực để đổi mới đất nước. Một nhà tri thức đã từng nói, áp lực thay đổi luôn đến từ những nhà lãnh đạo xuất chúng. Chỉ có như vậy mới tạo ra được bứt phá đưa đất nước vươn lên cùng các quốc gia văn minh, phát triển.
Thu nhập trung bình của người Việt Nam là bao nhiêu?
Theo khảo sát, thu nhập trung bình của người lao động gần 7,9 triệu đồng/tháng. Trong đó tiền lương cơ bản trung bình 6,065 triệu đồng/tháng. Nghĩa là lương cơ bản chiếm 76,7% thu nhập hằng tháng, 23,3% còn lại từ tiền làm thêm giờ và các khoản trợ cấp, phụ cấp khác.
Thu nhập bình quân đầu người Việt Nam năm 2023 là bao nhiêu?
Theo số liệu mới nhất của Tổng cục Thống kê về tình hình kinh tế - xã hội, trong năm 2023, GDP bình quân đầu người của Việt Nam đạt GDP bình quân đầu người năm 2023 theo giá hiện hành ước đạt 101,9 triệu đồng/người, tương đương 4,28 nghìn USD, tăng 160 USD so với năm 2022.
Việt Nam cần làm gì để phá vỡ bẫy thu nhập trung bình?
Như vậy, Việt Nam cần tăng thêm bình quân 1.500 USD/người nữa để thoát mức thu nhập trung bình thấp. Nếu đạt tốc độ tăng trưởng GDP 6%/năm liên tục, thì phải tới giai đoạn 2029 - 2030, Việt Nam mới đạt mức thu nhập khoảng 4 nghìn USD/người, ngưỡng thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình thấp.
Tại sao thu nhập Việt Nam thấp?
- Tỉ lệ đầu tư thấp; thiếu cân bằng giữa các ngành nghề. - Giá cả lẫn chất lượng của hàng hóa thiếu sức cạnh tranh với các quốc gia khác. - Ngành chế tạo chậm phát triển, chủ yếu nhập khẩu từ quốc gia khác. - Khoa học công nghệ, kỹ thuật lạc hậu, các ngành công nghiệp thiếu đa dạng, chậm cải tiến.