Thiết kế phiếu học tập
* Xác định ý tưởng
Trước hết, GV nên chú ý xác định những trường hợp nào thật sự cần thiết sử dụng PHT. Trong một tiết dạy, GV chỉ nên sử dụng từ 1 đến 3 PHT, vì nếu sử dụng quá nhiều PHT cho một hình thức dạy học có thể sẽ làm giảm hứng thú ở HS. Cần kết hợp sử dụng các phương pháp và phương tiện dạy học khác để có được sự đa dạng trong tiết dạy.
* Xác định cách trình bày nội dung và hình thức
Việc xác định vấn đề hay nhiệm vụ của bài học đã phải làm từ khi xây dựng ý tưởng. Ở bước này cần cụ thể hoá và làm cho ý tưởng đó chính xác hơn trong nội dung các PHT. Từ đó tổ chức bộ phiếu sao cho thích hợp nhất về mặt nội dung, lôgic, cấu trúc và kĩ thuật.
Việc phân bố những dữ kiện và công việc trong PHT cần được kết hợp nhuần nhuyễn với việc lựa chọn hình thức biểu hiện. Có những dữ liệu và sự kiện nên được trình bày bằng văn bản bình thường, có loại nên đưa vào sơ đồ, biểu mẫu,…
Có những trường hợp, thay vì dùng PHT là tờ giấy nhỏ, GV có thể thay bằng giấy cứng, kích thước to để HS có thể dán hay treo sản phẩm trực tiếp lên bảng.
* Tập hợp thông tin, dữ liệu
Bước này được tiến hành theo những tính toán ở trên. Các nguồn thông tin, dữ liệu có thể là sách hướng dẫn giảng dạy, sách hướng dẫn học tập, nhật báo, tạp chí chuyên ngành, tạp chí khoa học - kĩ thuật,...
Để có PHT tốt, GV phải chịu khó tìm và khai thác những tài liệu ngoài chương trình giáo dục và sách giáo khoa, sách giáo viên một cách thường xuyên. Thông tin và dữ liệu cần được chủ động tích lũy và cập nhật, khi cần có thể tập hợp nhanh chóng để thiết kế hệ thống PHT kịp thời.
* Trình bày phiếu học tập
Trình bày trên một mặt giấy với ngôn ngữ chính xác, dễ hiểu. Trên phiếu có thể được sử dụng cả văn bản [chữ] lẫn sơ đồ, hình thức rất đa dạng để tạo hứng thú học tập cho các em.
Cấu trúc của PHT gồm: tên phiếu [phiếu học tập], tên bài học, yêu cầu và những khoảng trống để học sinh tự trả lời. Nếu là phiếu nêu câu hỏi hay bài tập hướng dẫn HS tự học ở nhà thì có thể có hoặc không cần để các khoảng trống cho HS trả lời. Nếu trong một tiết dạy, GV dự định sử dụng nhiều hơn một PHT thì nên ghi rõ là PHT số mấy trên các phiếu.
* Chuẩn bị những lập luận câu hỏi và nhận xét để hướng dẫn và điều chỉnh quá trình học tập
Ý nghĩa chủ yếu của việc xử lí là thúc đẩy học tập, hỗ trợ quá trình học tập tiến triển theo hướng tích cực, và quan trọng nhất là khuyến khích HS mạnh dạn suy nghĩ nhiều hơn, hành động nhiều hơn.
Nếu việc chuẩn bị định hướng chu đáo sẽ có tác dụng hết sức mạnh mẽ đến hiệu quả học tập. HS có thể được động viên khám phá những giá trị vượt lên trên những tri thức sách vở, tích luỹ thêm nhiều sự kiện không có trong bài học, bổ sung cho mình rất nhiều điều trong phong cách tư duy và phong cách học tập.
Sử dụng phiếu trong tiết học
GV có thể sử dụng PHT để thực hiện các mục tiêu khác nhau theo tiến trình của giờ dạy. Khả năng sử dụng PHT vào mỗi khâu trong tiến trình giảng dạy để đạt mục tiêu là rất lớn.
Trong một tiết dạy 45 phút, hoạt động khám phá, chiếm lĩnh tri thức và rèn luyện kĩ năng là hoạt động chiếm lượng thời gian lớn nhất, và cũng là hoạt động mà GV có nhiều cơ hội sử dụng PHT nhằm đạt được mục tiêu bài dạy theo tiến trình. Cần xác định rằng, con đường hình thành tri thức là song song với hình thành, rèn luyện các kĩ năng.
Ví dụ, khi dạy bài Vợ chồng A Phủ, Ngữ văn 12, tiết 55, để hướng dẫn HS tìm hiểu sức sống tiềm tàng và khát vọng hạnh phúc của nhân vật Mị, GV có thể cho các nhóm HS hoàn thành PHT sau trong khoảng 10 phút.
Trong một tiết dạy học, dặn dò [hướng dẫn tự học] là hoạt động cuối cùng kết thúc tiết học. Thông thường, GV hay yêu cầu HS về học bài cũ và chuẩn bị bài mới, đồng thời có thể giao thêm cho các em các nhiệm vụ khác như bài tập, luyện tập trong sách giáo khoa hoặc GV tự ra. Một trong những khó khăn của GV là thời gian cho phần này ít [1 - 2 phút], nếu GV tự ra đề cho HS thì không có đủ thời gian để HS chép đề bài.
Đồng thời, trong thực tế hiện nay, khi dạy học theo chuẩn kiến thức - kĩ năng, một điều không thuận tiện cho HS là khi chuẩn bị bài mới, đặc biệt là các văn bản văn học, hệ thống các câu hỏi hướng dẫn học bài trong sách giáo khoa không trùng khớp hoàn toàn với những nội dung mà GV sẽ hướng dẫn HS học tập trên lớp. Vì thế, khi tiến hành hoạt động dặn dò, GV nên thiết kế sẵn những PHT với các đề bài để HS không mất thời gian chép; hay hệ thống các câu hỏi bám sát chuẩn kiến thức - kĩ năng; đưa ra những yêu cầu cụ thể với nhiều mức độ để HS có thể đầu tư tìm hiểu trước ở nhà. Được vậy, quá trình dạy và học của GV lẫn HS sẽ vô cùng thuận tiện, hiệu quả.
Tiện ích đa năng của phiếu học tập
Trước khó khăn này, cô Đỗ Thị Minh Hòa cho rằng, một trong những phương tiện chủ yếu để tổ chức hoạt động học tập ở trường THPT đó là sử dụng phiếu học tập. Phiếu học tập là những tờ giấy rời, in sẵn những công tác độc lập hay làm theo nhóm nhỏ, được phát cho học sinh [HS] để hoàn thành trong một thời gian ngắn của tiết học.
Nội dung ghi trong phiếu có thể là tìm ý hoàn thành bảng hoặc trả lời câu hỏi hoặc đánh dấu vào hàng, cột ...Nguồn thông tin là SGK, hình vẽ, băng đĩa hình...
Phiếu học tập có giá trị rất lớn ở chỗ: Với một nhiệm vụ học tập phức tạp, nếu dùng câu hỏi sẽ rất dài dòng, nhưng dùng phiếu có kẻ bảng với những tiêu chí cụ thể, kiến thức thu được sẽ được định hướng rõ ràng, cô đọng và ngắn gọn.
Bằng việc sử dụng phiếu học tập, hoạt động của giáo viên từ trình bày, giảng giải, thuyết minh sang hoạt động hướng dẫn, chỉ đạo HS. Mọi HS được tham gia hoạt động tích cực, không còn hiện tượng nói chuyện hoặc thụ động nghe giảng nữa.
Bằng việc hoàn thành phiếu học tập, HS tự đánh giá mình, tạo được hứng thú trong giờ học. Qua đó giáo viên [GV] cũng kiểm soát được trình độ HS, kịp thời điều chỉnh phương pháp để tăng hiệu quả dạy học.
Theo cô Đỗ Thị Minh Hòa, trong dạy học có nhiều dạng phiếu khác nhau, tùy mục tiêu đặt ra cũng như đặc điểm nội dung của bài mà giáo viên lựa chọn dạng phiếu cho phù hợp.
Loại phiếu hình thành kiến thức: Dạng phiếu này có ưu điểm là rèn luyện HS biết đọc tóm tắt nội dung và phân tích hình vẽ tìm ra kiến thức cơ bản. Điều này rất quan trọng để giúp HS có phương pháp sử dụng tài liệu khoa học sau này khi cần thiết.
Loại phiếu phát triển năng lực nhận thức: Với dạng phiếu này, HS vừa nắm chắc kiến thức cơ bản vừa có kĩ năng phân tích, tổng hợp so sánh, đặc biệt các em sẽ củng cố và ghi nhớ được ngay kiến thức. Giúp việc học trở nên dễ dàng hơn vì vậy HS sẽ hứng thú hơn.
Phương pháp sử dụng phiếu học tập trong dạy học
Theo chia sẻ của cô Đỗ Thị Minh Hòa, quy trình thiết kế phiếu học tập qua 6 bước: Xác định mục tiêu bài học; định hướng về phương pháp dạy học và phương tiện dạy học; xác định nội dung sử dụng phiếu học tập; tập hợp thông tin, dữ liệu cần thiết; trình bày phiếu học tập; chuẩn bị những biện pháp để chỉ đạo và điều khiển quá trình học tập.
Giáo viên có thể sử dụng phiếu học tập để hình thành kiến thức mới. Với những bài học mà kiến thức đơn giản, dễ hiểu, GV nên dùng phiếu học tập ngay từ khâu dạy bài mới. Điều này sẽ tránh được sự nhàm chán trong dạy và học.
Với những bài có khối lượng kiến thức lớn, khó hiểu hơn thì việc dùng phiếu học tập càng giúp HS trở nên dễ hiểu và nắm được kiến thức cơ bản nhanh hơn. Tuy nhiên GV cần phải giải thích rõ hơn những bài đơn giản.
Để củng cố bài học, GV vẫn tiến hành dạy bình thường theo nội dung trong SGK, sau đó giáo viên phát phiếu học tập để HS tự tóm tắt kiến thức dựa vào nội dung đã học. Đây coi như phần ghi nhớ kiến thức của bài.
Để củng cố chương hoặc một chủ đề lớn, tốt nhất giáo viên phát phiếu học tập cho từng HS để HS tự chuẩn bị ở nhà. Đến giờ ôn tập cho HS báo cáo kết quả, GV nhận xét, tổng kết làm nội dung học tập chính thức.
Ví dụ: Sau khi học xong chương I - Chuyển hoá vật chất và năng lượng, GV cần yêu cầu HS so sánh để rút ra những điểm giống nhau cơ bản giữa chuyển hoá vật chất và năng lượng ở thực vật và động vật, từ đó rút ra đặc điểm chung về chuyển hoá vật chất và năng lượng ở cấp cơ thể. Để giúp HS tổng hợp, so sánh tốt nội dung này, GV nên đưa phiếu học tập cho HS về nhà hoàn thành sau khi học xong bài 21.
Để nhận xét, đánh giá hoạt động học tập của HS, GV có thể có nhiều cách xử lí phiếu học tập khác nhau tuỳ theo từng nội dung kiến thức, mục đích sử dụng.
Phiếu học tập sử dụng theo nhóm: Sau thời gian hoạt động nhóm để hoàn thành phiếu học tập, GV có thể thu lại phiếu học tập và quan sát nhanh để biết kết quả của nhóm.
Khi gọi đại diện nhóm trình bày GV có thể đưa lại phiếu để nhóm đó trình bày sau đó tiếp tục thu lại để đánh giá sau tiết học. GV cũng có thể yêu cầu các nhóm HS đổi phiếu cho nhau để các nhóm đánh giá chéo nhau sau khi GV đưa đáp án phiếu học tập. Nếu có sử dụng máy chiếu thông minh, GV có thể chiếu các phiếu học tập của các nhóm để cả lớp cùng đánh giá.
Phiếu học tập hoạt động cá nhân: Có thể cho HS đánh giá chéo nhau dựa trên đáp án GV đưa ra sau khi đã gọi một số HS trình bày, hoặc GV cũng có thể thu về để đánh giá sau.
Nếu không thu phiếu lại, GV có thể đánh giá ngẫu nhiên một vài HS, nếu các em làm tốt thì tuyên dương, nếu làm chưa tốt cần nhắc nhở.
Sau khi GV nhận xét, đưa đáp án, cần yêu cầu HS chỉnh sửa trong phiếu học tập những kiến thức chưa chính xác để đi đến kết luận thống nhất kiến thức bài học. HS có thể giữ PHT đó lại hoặc viết nội dung trong phiếu vào vở ghi làm kiến thức ôn tập sau này.
Lưu ý khi sử dụng phiếu học tập
Trong quá trình dạy học trên lớp có sử dụng phiếu học tập, cô Đỗ Thị Minh Hòa lưu ý:
Giáo viên cần bao quát và theo dõi hoạt động của HS. Trong phiếu học tập có thể có những sự kiện, nội dung khó trả lời, quá trình học tập có thể rơi vào tình trạng bế tắc hoặc chệch hướng.
GV phải xử lí tất cả các tình huống có thể xảy ra trong quá trình HS làm việc với PHT. Điều đó không có nghĩa là giải đáp đúng mọi vướng mắc của HS, đưa ra những kết luận hoàn toàn chính xác.
Ý nghĩa chủ yếu của việc xử lí là hỗ trợ, thúc đẩy quá trình học tập tiến triển theo hướng tích cực, khuyến khích HS hoạt động tích cực hơn.
Có thể động viên, khuyến khích những HS học tập tốt dưới hình thức biểu dương hoặc cho điểm tốt.