Có những ký ức tưởng chừng chỉ còn trong quá vãng. Có những hình ảnh thương nhớquê nhà tưởng chừng đã mất... Nhưng tôi vẫn tin rằng hình ảnh kỳ diệu ấy không thể mất.
Với người nông dân miền Tây Nam bộ, mối quan hệ giữa người và trâu là quan hệ cộnghưởng, bình đẳng và cảm thông như câu ca dao "Trâu ơi ta bảo trâu này..." quen thuộc. Côngviệc đồng áng vất vả, "bán mặt cho đất, bán lưng cho trời" lại là tiền đề sản sinh ra khí phách hàosảng của người nông dân xứ này trong công cuộc mở đất của vùng hoang vu thành trù phú bậc nhất,trong đó con trâu gần như song hành, sẻ chia mọi nỗ lực của người nông dân.
Nghề cho trâu ăn mùa nước nổi
Quanh năm cày bừa mang lại chén cơm manh áo cho bao người, trâu ở miền Tây Nam bộđược người nông dân trả ơn bằng mùa len trâu trong bốn tháng nước nổi tràn đồng. Mấy tháng nước lênròng rã, ruộng đồng đều ngập sâu mấy thước nước, trâu không có thức ăn gầy đét thấy thương. Vậy làngười ta lên đường lùa trâu đến những gò đất, bãi ruộng gặt chạy lũ mà tìm nguồn thức ăn cho trâu,đồng thời cũng là để trâu nghỉ ngơi, lấy lại sức chờ nước rút.
| "Tim tôi như thắt lại khi trước mắt hiện ra đàn trâu dễ cũng gần trămcon đang len dày nơi cánh đồng biên giới" |
Không chỉ trâu nhà mà còn là trâu làng xóm, mỗi đàn lùa đi từ vài chục đến vàitrăm con, đi hết đồng này, ngập nước hết cỏ, rồi lại kéo nhau sang đồng khác, cứ vậy mà ra đi mấytháng mới về. Người ta gọi đó là đoàn len trâu, len riết rồi thành một nghề hẳn hoi.
"Len trong tiếng Khmer có nghĩa là tự do. Len trâu có nghĩa là cho trâu đi tựdo. Ở đây nước lụt sâu đến bốn thước nước. Người ta không có chỗ ở là phải và trâu cũng không cóchỗ ở. Cho nên nó phải đi đến những vùng đất cao để có cỏ cho nó ăn. Ở nhà tối ngủ không được, ngủvới nước sao mà ngủ được... Người nuôi trâu, chủ nhà có trâu phải đưa trâu đến vùng đất cao.Muốnnuôi trâu thì phải lùa trâu đi, phải đưa nó đi lòng vòng, ăn hết cỏ chỗ này, nước lên thì đưa trâusang chỗ khác. Có khi đi đến ba bốn tháng mới đưa trâu về... Thời buổi này đâu còn len trâu, máycày hết rồi...".
Cố nhà văn Sơn Nam, tác giả của bút ký Mùa len trâu trong Hương rừngCà Mau lúc còn tại thế đã bồi hồi nhớ lại khi làm cố vấn cho đoàn làm phim Mùa lentrâu của đạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm Minh.
Từ năm 2005, để tạo ra không gian nguyên bản của Mùa len trâu, đạo diễnNguyễn Võ Nghiêm Minh đã đi khắp đồng bằng nhưng không thể tìm đâu ra cảnh len trâu. Thế là ôngphải thuê nhiều đàn trâu gộp lại cho bộ phim này. Nhiều người cố cựu đã cho biết giờ người ta khôngcòn len trâu nữa...
Trong chuyến làm phim tài liệu về mùa nước nổi năm nay, tôi quyết tìm cho ranguyên bản của mùa len trâu. Nhưng hình bóng những đàn trâu tụ hội về những gò đất cao của mênhmông nước nổi cứ xa dần. Tôi tìm đường lên cửa khẩu Thường Phước, bởi nhiều người cho hay "may rabên Campuchia người ta còn len trâu".
Một buổi chiều tà, một nông dân ở cầu Út Gộc chợt nhớ ra: "Ở trong đồng sâu ThườngThới Tiền, nghe nói trâu dồn về nhiều lắm, năm nay nước lớn mà...". Thế là lội sình đi vào.
Người đàn bà len trâu
Tim tôi như thắt lại khi trước mắt hiện ra đàn trâu dễ cũng gần trăm con đang lendày nơi cánh đồng biên giới. Đây là đàn trâu từ cửa khẩu Thường Phước được lùa về mới ngày hômtrước.
Ông Năm Đi, một lão nông khét tiếng trong nghề len trâu xứ này, cười khà khà khibiết tôi đi tìm trâu suốt gần tuần qua: "Làm sao mất được hả chú em, cứ vô đồng sâu là gặp tụi tuiliền. Nghề này có trăm năm nữa cũng không mất được, chỉ có ít đi vì người ta giờ chuộng xài máy móchơn. Năm nay nước lớn nhanh nên trâu bị kẹt nhiều nơi chưa tụ về đủ, chớ nếu đủ đàn, đám trâu nàycũng phải vài trăm con".
Cái nghề len trâu cũng lạ, đã dính vào là dính cả đời, từ đời này sang đời khác.Như ông Năm Đi và Bảy Đực đã có hơn 50 năm len trâu khắp đồng nước Hồng Ngự, Tân Châu, Tân Hồng...Những chú mục đồng nơi đây chỉ mới 10-12 tuổi mà đã có thâm niên 5-6 năm theo đàn trâu đi khắp xứ.Cũng tội nghiệp, vì mê trâu, mê cái nghề cha truyền con nối mà đứa nào cũng chịu cảnh thất học.
Thằng Tính, 12 tuổi, chủ của đàn năm con trâu, thiệt thà nói: "Con học hoài khôngvô chú ơi, thầy nói con ngu như trâu. Chắc thầy nói đúng vì con chỉ thích đi len trâu".
Còn anh Ba Thiền có gần 20 năm theo trâu thả rong nói vui: "Tụi này thương vợ thuatrâu. Trâu ngủ phải đốt rơm hun khói, phải giăng mùng cho trâu nằm khỏi muỗi, mà muỗi trâu xứ nàylớn như con ruồi, hút máu cả đêm trâu ốm nhách. Ở nhà ôm vợ hai ngày đã chán, còn đi thả lang babốn tháng cũng chưa muốn về".
Chiều nay đám len trâu của ông Năm Đi và ông Bảy Đực có niềm vui nho nhỏ: người tavừa thuê kéo lúa, mỗi công chỉ hơn trăm ngàn, thấp hơn giá thuê máy gặt đập liên hợp một chút cũngkhông sao, có đồng ra đồng vào, con cá, xị rượu mà vui cùng bầu bạn khi đàn trâu đã no rơm ấmlúa.
Nước ngập thì cỏ ngập, mà cỏ ngập thì trâu đói. Suốt mấy tháng ròng rã nước nổi,ruộng đồng ngập sâu, trâu không có cái ăn nên gầy xơ gầy xác, thế là đoàn người lại lên đường đitìm nguồn thức ăn cho trâu. Con trâu luôn là tài sản quý nhất của người nông dân, bởi có trâu mớicó đất cày, có trồng lúa, người ta mới có cái ăn, cái no từ ngày xửa ngày xưa.
Giờ hiện đại rồi, trở thành cường quốc lúa gạo rồi sao lại bỏ trâu, phụ bạc vớitrâu? Nhà nông ai lại "cạn tàu ráo máng" như vậy được. Đoàn người cứ vậy mà đi, từ đồng này sangđồng khác, xa hàng trăm cây số cũng đi, đi từ An Giang qua Đồng Tháp cũng đi.
Tôi chú ý đến một bà cứ lủi thủi một mình khỏi đám đàn ông len trâu đang nhậu bênbờ đất. Người đàn bà duy nhất trong đoàn len trâu. Bà tên Nguyễn Thị Em, đám len trâu hay ghẹo bàlà Út Em hay Em Út dù bà là người thâm niên nhất trong đoàn len trâu này.
Bà Út Em đi chăm trâu từ khi lên 5 tuổi, nay bà đã tròn 60. Bà nói cái nghề này doông nội bà để lại cho cha bà, cha bà để lại cho bà vì nhà không có con trai.
Hơn nửa thế kỷ gắn đời mình với trâu, bà hiểu tính nết, thói quen của từng con nhưcon ruột của mình, dù chưa một lần bà làm mẹ. Con cái bay thích ngủ mùng ra sao, con sừng âu haychém lộn giành cái với mấy con đực khác thế nào... bà đều tường tận. Người len trâu bệnh phải gửitrâu cho người khác đi len, còn bà chưa một ngày giao trâu cho người khác.
Bà nói: "Cha tui nói coi trâu cũng là một nghề, mình không thương trâu thì đừnglàm nghề này, nên tui không bao giờ gởi nhờ người khác đi len, đồng xa mấy tui cũng đi, tự tay chămsóc trâu. Mỗi lần bán trâu là tui khóc suốt ngày như bán con mình vậy". Bà đang dẫn đàn bốn con đitheo đoàn len trâu tới đồng này là cánh đồng thứ ba trong mùa nước, tối cũng ngủ bờ ngủ bụi nhưcánh lực điền, vì với bà trâu là tất cả, là tài sản, là gia đình bà...
Không chỉ bà Út, gần như dân len trâu nào cũng đặt tên cho trâu như người ngoàiphố đặt tên cho chó, cho mèo vậy. Thấy cái gì hay hay thì đặt tên: cái bay, cái xe, cái nhẹ... Thấydáng trâu sao đặt tên vậy: đực mẫm, đực ú, sừng âu, sừng bẹt, sừng gút... Hay có người vì quá mê cờtướng nên đặt tên cho đàn trâu của mình đủ bộ tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã...
Nhìn hình ảnh thằng Tính, thằng Toàn, thằng Sao... phi nước đại chạy đua với nhautrên lưng trâu rồi tắm táp, bắt bọ chét cho trâu giữa đồng nước mới hiểu vì sao bọn trẻ lại ưngnghề trâu đến vậy. Chỉ cần lớn tiếng gọi tên là con trâu ngoan ngoãn chạy lại gần với chủ, mặt trờivừa chìm là bọn trẻ nhanh chân nhanh tay đứa đốt rơm, đứa giăng mùng cho trâu một cách thuầnthục.
Mới lên chín lên mười mà chúng được cha mẹ cho làm chủ đàn trâu mỗi con cả ba bốnchục triệu đồng để đi miệt mài tìm đồng xa mấy tháng mới về, mới hay nghề len trâu cũng lắm côngphu và cần cái chuyên nghiệp.
Chiều nay lại thêm đàn trâu từ biên giới chạy nước về nhập đoàn, chuyện trâu ốm,trâu no rôm rả khắp cánh đồng. Bà Út Em vẫn ngồi miết trên lưng trâu như kỵ sĩ, bọn trẻ lại lùa đàntrâu đã no rơm ra đồng nước tắm táp, mấy anh nông phu đã chuẩn bị đốt rơm chống muỗi cho trâu nhậpđàn...
Hình bóng chú Tư Đinh, hình bóng thằng bé Nhi trong tác phẩm Mùa len trâucủa nhà văn Sơn Nam, của những người nông dân đậm chất hào sảng miền Tây những ngày khai hóa vùngđất này lại ùa về trong chiều nay. Và tôi tin mùa len trâu không thể nào mất ở vùng đất này.
BINH NGUYÊN
Tuổi trẻ Cuối tuần
Mênh mang ký ức mùa len trâu
Đoàn Đại Trí
09:00 13/02/2021Lần theo những dòng bút ký đẹp đẽ, hào sảng và mơ hồ của nhà văn Sơn Nam, chúng tôi đã làm chuyến hành trình lặn lội về vùng biên giới Tây Nam bộ thượng nguồn sông Tiền, sông Hậu để đi tìm mùa len trâu.
Những đàn trâu miền biên ải
“Mùa len trâu”, theo bà con trong vùng có nghĩa là mùa đưa đàn trâu đi rong ruổi, tự do, băng qua nhiều vùng đất khác nhau; chữ “len” có nghĩa là “tự do”.
Khi mùa nước tràn về cho tới thời điểm cuối năm [thường kéo dài khoảng 3-4 tháng] là lúc đàn trâu được đưa đi len nhiều nhất. Ngày đó, cách đây chừng nửa thế kỷ, dải đất biên giới Tây Nam từ vùng Đồng Tháp Mười rộng lớn kéo qua Tân Châu, Châu Đốc, Hà Tiên, Thoại Sơn... vẫn còn hoang vu, với nghề nghiệp chính của người dân là làm nông. Tất nhiên, con trâu cũng là bạn quen thuộc của mỗi gia đình. Thời đó mỗi nhà thường có một con trâu, nhà giàu có thì 2 hay 3 con.
Bình thường, con trâu gắn bó với gia đình, thay thế sức con người trong công việc nặng nhọc như cày ruộng, kéo lúa, chở hàng hóa… Con trâu cũng sinh sống cùng với gia đình. Nhưng khi mùa nước nổi tràn về, cả vùng đất trải dài hàng trăm cây số bị ngập sâu trong nước khiến cho sinh hoạt của người và gia súc phải thay đổi.
Nếu như người hay một vài tài sản khác có thể đưa lên ghe, lên nhà cao hơn thì con trâu không thể làm vậy. Để nó sống và có thức ăn trong thời gian này, người ta phải đưa chúng đi nơi khác, thường là các gò, đồi hay vùng đất cao hơn. Lúc này, có gia đình cắt cử người đưa trâu đi len, có gia đình gom vài con lại rồi mới đưa đi. Nhưng cũng có gia đình họ gửi trâu cho những người đi len chuyên nghiệp, gộp thành những đàn hàng trăm con...
Cứ thế, năm nào cũng vậy, cứ mùa nước chuẩn bị về là đàn trâu lại rục rịch ra đi, giữa mênh mang những cánh đồng ngập nước. Đàn trâu cứ đi, đi mải miết và lặng lẽ không có mục đích bởi chính hành trình đi như vậy là mục đích của người đi len rồi.... Mùa đi len trâu chỉ kết thúc khi nước bắt đầu rút đi. Khi đàn trâu quay trở về nhà cũng là thời điểm cuối năm, để người và trâu lại chuẩn bị cho một vụ mùa gieo hạt mới đầu năm.
Sau mấy lần dò hỏi, chúng tôi tìm tới nhà ông Nguyễn Văn Út, 77 tuổi, một nông dân ngụ ở xã Thường Thới Hậu B [huyện Hồng Ngự, Đồng Tháp] từng có nhiều năm đi len trâu. Ông Út kể, hồi còn trẻ ông cũng từng có hơn chục năm đi len trâu, cùng với vài người trong xóm.
“Ngày xưa nhà tôi có hai, ba con trâu nhưng bên nhà vợ có nhiều hơn. Có năm chúng sinh thêm lên đến gần chục con. Trước khi mùa nước về, mình đã chuẩn bị kỹ cho mùa đi len rồi. Tôi cùng với ông Sáu Đẹt ở bên chợ Cả Sách chuẩn bị đồ đạc, hướng đi nữa. Đi len trâu phải có bạn, chứ không ai đi được một mình cả. Khi con nước bò tới chân cột tràm sau nhà là lùa trâu đi. Có năm đàn trâu đi theo hướng về bên Thường Lạc, Tân Hội rồi vòng sang cả bên Tân Hộ Cơ, Sa Rài mới hết mùa nước. Cứ chỗ nào có gò đất cao thì trú lại, dựng lều ở rồi tìm cỏ cho trâu ăn. Nhiều đêm đang ngủ mưa lớn, nước nổi lên cao ngập hết cả lại đốt đuốc lùa trâu lội đồng đi tiếp... Có năm, tôi với ông Sáu Đẹt lùa trâu lạc đường ngược sang tận Kampong ở bên Miên. Mùa nước, cả trăm cây số ở đây ngập hết, đâu đâu cũng chỉ có nước và nước thôi. Rồi lại có năm lùa đàn xuôi về hướng Thường Phước, Thường Thới. Bên đó ven sông nhưng cũng nhiều gò cao, rau cỏ nhiều neo đàn nửa tháng ăn chưa hết”, ông Út kể.
Nhưng không phải gia đình nào cũng có người đàn ông khỏe mạnh, am hiểu đồng nước cũng như sống cùng trâu cả mấy tháng rong ruổi như vậy. Nhiều gia đình phải thuê người đi len. Thường là trả công bằng lúa khi tới mùa vụ kế tiếp. Cũng có nhiều gia đình vì quá nghèo, mà chính nơi ở của họ cũng bị nước nhấn chìm nên họ đưa cả trâu và gia đình cùng đi rong ruổi trốn mùa nước nổi vậy.
Cũng theo ông Út, trong thời gian đi len nếu trâu sinh thêm con thì gia đình gửi sẽ bị mất con trâu đó cho người đi len. Ngược lại không may trâu bị lạc đường, bị chết thì người đi len phải đền cho gia đình con trâu khác. Những người nhận trâu để đi len, ngoài am hiểu vùng đất còn phải biết cách điều khiến những đàn trâu cả trăm con như vậy.
Bởi đó là những con trâu ở nhiều nơi gộp lại. Chúng thường được đánh dấu bằng cách buộc những dây vải, lục lạc vào cổ để tránh nhầm lẫn khi nhận lại. Những tay len trâu chuyên nghiệp ngày xưa nếu giỏi giang, sau một mùa nước ngập nếu con trâu vẫn còn béo tốt, khỏe mạnh thì gia đình chủ rất thích, họ có thể trả thêm cho tiền công. Ngược lại dù không bị chết nhưng trâu gầy gò, ốm yếu không có sức khỏe cho vụ làm đồng đầu năm thì năm tới, gia đình không gửi cho tay đi len đó nữa.
Quảng bá bộ phim “mùa len trâu”.Đời người và đời trâu
Cũng theo chỉ dẫn của ông Út, chúng tôi đã chạy xe gắn máy ngược lên mạn Thường Thới Tiền, Thường Lạc, Thường Phước... nơi giáp ranh với biên giới Campuchia với mục đích để tìm kiếm những đàn trâu có thể còn sót lại.
Cuối năm, những cánh đồng biên giới trải dài mơn mởn một màu xanh của lúa non chứ không còn hoang vu, ngập nước như vài chục năm trước. Hệ thống kênh, đê bao cũng chia cắt vùng bưng đồng biên giới thành những thửa ruộng nhỏ với nhiều mái nhà xây kiên cố xen kẽ nhau. Nhưng rồi bất ngờ chúng tôi đã gặp được một đàn trâu hơn chục con của một gia đình ở Thường Phước ngay gần kênh Tứ Thượng. Họ không phải là những người đi len trâu như trước mà chỉ đơn giản là người nuôi trâu. Những chú trâu này đều được dắt [mua] về từ Campuchia sau đó được nuôi vỗ béo để lấy thực phẩm.
Không hiểu sao, nhìn đàn trâu gần hai chục con đang ngâm mình trong làn nước phía xa xa, chúng tôi không khỏi bồn chồn.
Khi máy móc được đưa vào thay thế gần như toàn bộ các công đoạn của nghề nông, thì người nông dân không chỉ từ bỏ người bạn lâu năm của mình mà ngày nay, trâu bị nuôi vỗ béo để lấy thịt. Nhưng hầu hết chỉ có người ở các đô thị mới sử dụng thịt trâu. Nông dân vùng đất này, như đã nói, dù không coi trâu là bạn nhưng họ chưa bao giờ có ý nghĩ sử dụng thịt của loài vật thân thương này.
Hoàng hôn đỏ ối phía đường biên, những chú trâu lầm lũi lững thững đi về phía chiếc chuồng gỗ tràm ở gần đó. Vẫn còn những đàn trâu, chỉ có mùa len trâu là không còn.
Trao đổi với chúng tôi, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hữu Hiệp [sinh năm 1948 ở huyện Phú Tân, An Giang], người đã viết khoảng 30 đầu sách nghiên cứu về văn hóa miền Tây Nam bộ cho rằng, mùa len trâu ở thượng nguồn biên giới có từ rất xa xưa. Nó gắn bó chặt chẽ với nghề làm nông và chăn nuôi gia súc của nhiều cộng đồng người Kinh, người Khmer.
“Ngày nay, nhiều người khi nói đến mùa len trâu thường nghĩ về vùng Hồng Ngự bên Đồng Tháp nhưng thực tế ở vùng Tịnh Biên, Tân Châu, Châu Đốc của An Giang thì nghề đi len trâu mới phổ biến và xuất hiện nhiều. Có lẽ một phần do gần hai chục năm trước, bộ phim nổi tiếng Mùa len trâu được quay nhiều ở bên Hồng Ngự. Hơn nữa, theo nghiên cứu thì nghề đi len trâu là một nghề cực kỳ vất vả, khắc nghiệt thậm chí là nguy hiểm cả tới tính mạng chứ không hề đẹp đẽ, lãng mạn như trên phim ảnh. Do đó, phải là những người cực kỳ khỏe mạnh, am hiểu và rành rẽ mới dám đi len trâu”, ông Hiệp nói và cho biết thêm khi nước nổi tràn về thì với hệ thống đê bao như hiện nay trâu cũng không còn thiếu thốn nơi ở hay thức ăn để phải đi len như ngày xưa nữa. Đó là do mà mùa len trâu đã dần mai một, thậm chí là không còn. Ngoài ra, ông Hiệp cho rằng nếu muốn tìm những đàn trâu đi len như cách đây vài chục năm thì có lẽ phải sang tận bên kia biên giới Campuchia vào năm mùa nước lớn mới có hy vọng.
Cũng như bốn mùa trời đất, cuộc sống luôn luôn thay đổi và có những điều, dù đẹp đẽ, quen thuộc đến đâu nhưng sẽ bị mất đi để nhường chỗ cho những điều mới mẻ hơn. Những mùa len trâu của miền biên ải Tây Nam này cũng vậy. Dù những người nông dân, cánh đồng, mùa nước lên và xuống hay thậm chí cả đàn trâu vẫn còn nhưng những mùa len trâu thì mãi mãi chỉ còn là ký ức. Ký ức của một thời như gần, như xa. Ký ức của một thời vừa có trong thực tế, vừa có trên những tác phẩm văn hóa nghệ thuật. Chúng đan xen và có lẽ đó là cách để nhiều năm sau, những mùa len trâu không bị mất đi mãi mãi trong dòng chảy thay đổi của đất trời.
Chủ đề: Đồng Tháp ký ức mùa len trâu